Алма бетни къайнагъына къара

{{магъанала}}
[[Файл:Red Apple.jpg|thumb|Къызыл алма]]
[[Файл:Fuji apple.jpg|thumb|Фуджи сортдан алмала]]
'''Алма''' — [[Алма терек|алма терекни]] джангы джыртылгъанлай ашалгъан [[Алма (кёгет)|кёгетиди]], кулинарияда эмда ичкиле этиуде хайырландырылады. Алманы джуртуна Орта Азия саналады. Эм кёб джайылгъан юй алма терекди. Бюгюнлюкде, алма терекни бу тюрлюсюню кёб сорту барды.

== Алма [[кулинария|кулинарияда]] ==
=== Аш этиуню амалы ===
[[Файл:Apple pie.jpg|thumb|Алма бёрек]]
[[File:Joseph_Kleitsch_Madonna_of_the_apples_1927.jpg|thumb]]
* Джангы джыртылгъанла — кеслери неда салатда (сёз ючюн, «Таш макъа» салатда).
* Къатханла — духовкада неда кюнде кебдириу бла этилген къатхан кёгетле.
* Джибитилгенле — юч тюрлю джибитиу болады: тюз, ачы эмда шекерли.
* Ачыгъанла. Тузланнган затлада тузну концентрациясы 6-8 %-ден аз тюл, джибитилген затлада — 1,5-2 %.<ref>[https://web.archive.org/web/20090307233446/http://www.syrnikov.ru/Mycookery/mochenya.html Мочения, соления и квашения — три источника, три составных части русской закуски]{{ref-ru}}</ref>
* Консерва этилгенле.
* Биширилгенле — татлыла ([[бал]] бла, [[къоз]]ла бла, [[заба бюртюк]] бла д.а.к.) эмда этге гарнир халда.
* Алмала [[варенье]], [[джем]]ле, [[мусс]]ла этерге сырьё халда хайырландырылыргъа боллукъдула. Кёгетлери гитче болгъан сортла вареньеге саулай салыныргъа боллукъдула<ref>[http://www.eda-server.ru/static/eda1/00013476.htm Варенье из райских яблок]</ref>.
* Алманы къурамына кирген [[пектин]], [[мармелад]] бла [[пастила|пастиланы]] этген сагъатда желе этиучю вещество халда хайырландырылыргъа боллукъду.

=== Алмаладан ичкиле ===
* Алма [[кёгет суу]].
* Джангы джыртылгъан эмда къатхан алмала [[компот]]ла бла [[кисель|киселле]] этиуде хайырландырыладыла.
* Алма [[кёгет суу]]дан [[шампанизация|шампанизацияны]] юсю бла [[сидр]] этедиле.
* [[Алма уксус]].
* Алма [[квас]].

== Чыгъарыу эмда сатыу ==
[[Файл:Appleoutput.png|thumb|400px|right|Дунияда алма чыгъарыу. Хар гектардан орта тирлик]]
[[2005 джыл]] бютеу дунияда 55 млн.тонна алма чыгъарылгъанды, багъасы: 10 млрд.долл. [[Къытай]], бу объёмдан беш этиб экисин чыгъаргъанды. [[АБШ]], экинчи эм уллу алма чыгъарыучу къралы, бютеу дуния чыгъарыудан — 7,5 %.

АБШ-да ёсдюрюлген алмаладан 60 %-и [[Вашингтон штат|Вашингтон штатда]] ёсдюрюлгенди<ref>{{cite book
| last = Desmond
| first = Andrew
| title = The World Apple Market
| publisher = Haworth Press
| pages = 144–149
| isbn =1560220414
| year = 1994
| oclc = 243470452}}</ref>. [[Джангы Зеландия]] бла башха сабыр климатлы къралладан алма импорт американ импорт бла конкуренция этеди эмда джылдан джылгъа ёсюб барады<ref name=china>{{cite web
|url= http://www.fruitgrowersnews.com/pages/2004/issue04_10/04_10_ChinaJuice.html
|title= Chinese apple-juice concentrate exports to United States continue to rise
|accessdate= 22 January 2008
|author= Kristin Churchill
|publisher=Great American Publishing
}}</ref>.

Эм уллу алма экспортёрла (2006 джыл билгилеге кёре): [[Къытай]], [[Чили]], [[Италия]], [[Франция]] эмда [[АБШ]]; эм уллу импортёрла: [[Россия]], [[Германия]], [[Уллу Британия]], [[Нидерландла]]<ref>[https://web.archive.org/web/20070714143437/http://faostat.fao.org/site/535/DesktopDefault.aspx?PageID=535#ancor FAO]</ref>.

{| class="wikitable"
! colspan=5|Алма чыгъаргъан эм уллу къралла (11 июнь 2008)
|-
! bgcolor="#DDDDFF" | Кърал
! bgcolor="#DDDDFF" | Чыгъаргъаны ([[тонна|тоннала]])
! bgcolor="#DDDDFF" | Белгиле
|-
| {{PRC}} || align=right |27 507 000 || align=right | F
|-
| {{USA}} || align=right |4 237 730 || align=right |
|-
| {{IRI}} || align=right |2 660 000 || align=right | F
|-
| {{TUR}} || align=right |2 266 437 || align=right |
|-
| {{RUS}} || align=right |2 211 000 || align=right | F
|-
| {{ITA}} || align=right |2 072 500 || align=right |
|-
| {{IND}} || align=right |2 001 400 || align=right |
|-
| {{FRA}} || align=right |1 800 000 || align=right | F
|-
| {{CHI}} || align=right |1 390 000 || align=right | F
|-
| {{ARG}} || align=right |1 300 000 || align=right | F
|-
| bgcolor=#cccccc| '''Дунияда бютеулей '''
| bgcolor=#cccccc align=right | '''64 255 520'''
| bgcolor=#cccccc align=right | '''A'''
|-
|colspan=5 style="font-size:.7em"|Белгисиз = официал билгиледиле, F = БМО-ну бичиую;<br />
Къайнакъ: [https://web.archive.org/web/20120619130038/http://faostat.fao.org/site/567/DesktopDefault.aspx?PageID=567#ancor FAO]
|}

=== Алма фольклорда эмда литературада ===
Алма ёмюрлюк джашлыкъны символу болуб кёб таурухда тюбейди<ref>{{cite web
 | author        = Виталий Скуратовский 
 | authorlink    = 
 | datepublished = 2001-09-01
 | url           = http://www.chayka.org/oarticle.php?id=244
 | title         = Эх, яблочко
 | format        = 
 | work          = 
 | publisher     = 
 | accessdate    = 
 | lang          = 
 | description   =}}</ref><ref>{{cite web |author=В.В.Усачева |datepublished= |url=http://www.pagan.ru/slowar/ya/yabloko8.php |title=Славянская мифология-2 |publisher= |accessdate=2009-07-03}}</ref>:
* «Патчахны ёлген къызы бла джети тулпарны юсюнден таурух» — [[А. С. Пушкин]]ни тауруху.
* «[[Вильгельм Телль|Вильгельм Теллни]] юсюнден легенда».
* «Алма» — [[Уэллс, Герберт Джордж|Герберт Уэллсни]] хапары.
* «[[Мистер Пибодини алмалары]]» — [[Мадонна (джырчы)|Мадонна]] джырчы къызны сабий хапары.

=== Алма [[геральдика|геральдикада]] ===

Геральдикада алма [[мамырлыкъ]]ны символуду<ref name="яблоко">[http://sigils.ru/symbols/yabloko.html Яблоко в энциклопедии знаков и символов]</ref>. Алма талай [[герб]]де тюбейди.
<gallery caption="Алма геральдикада" widths="200px">
Файл:Coat of Arms of Zyablikovo (municipality in Moscow).png|Зябликово (Москваны району)
Файл:Coat_of_Arms_of_Rossosh_(Voronezh_oblast).png|Россошь (Воронеж область)
Файл:COA Verkhnosadove, Sevastopol, Ukraine.svg|Верхнесадовое, [[Украина]]
Файл:Wappen Aseleben.png| [[Германия|Германияда]] [[Азелебен]] коммунаны [[герб]]и
</gallery>

== Алма илмуда ==
Белгили легендагъа кёре [[Ньютон, Исаак|Ньютон]], [[бютеудуния ауурлукъну закону]]н терек бахчада алмаланы тюшюулерине къараб ачханды.

[[Алхимия|Алхимиячыла]], эки джарты кесилген алманы ёзеги бешмюйюш джулдузгъа ушагъанын эслеб, алманы билимни символу кибик хайырландыргъандыла<ref name="Энциклопедия символов">[https://web.archive.org/web/20120120222402/http://simbols.ru/articles/yablonya-yabloko.html Энциклопедия символов]</ref>.

[[1785 джыл]]да [[Карл Вильгельм Шееле]], бишмеген аламаладан джангы [[Карбон кислотала|органика кислотаны]] чыгъаргъанды эмда «[[алма кислота]]» атагъанды.

[[Богъурдакъ]]ны бир тюрлю аты «Адамны алмасыды».

== Башха затла ==
* [[Apple]] — персонал компьютерле бла программала чыгъаргъан корпорация.
* «[[Уллу алма]]» ({{lang-en|The Big Apple}}) — [[Нью-Йорк]] шахарны эм белгили чам аты. 
* «[[Яблоко (партия)|Яблоко]]» россиялы бирлешген демократ партия — [[Россия]]да политика партия.
* [[Алманы кюню (Уллу Британия)|Алманы кюню]] — [[Уллу Британия]] бла [[Алманы кюню (АБШ)|АБШ-да]] байрам ([[21 октябрь]] эмда [[20 февраль]]).

== Дагъыда къарагъыз ==
* [[Алманы кюню]]
* [[Кальвадос (ичги)|Кальвадос]]
* [[Сидр]]
* [[Штрудель]]

== Джибериуле ==
* [http://www.babushkinysovety.ru/yabloni.html Анняны юретиулери. Алма сортла]{{ref-ru}}


{{refs}}
{{викигёзен|Apple}}
{{commonscat|Apples in heraldry|Алма геральдикада}}
{{stub|ботаника}}

[[Категория:Кёгет]]

[[de:Kulturapfel#Früchte]]