Амстердам бетни къайнагъына къара

{{Джерлешим
|аты             =Амстердам
|ориг. аты       ={{lang-nl|Amsterdam}}
|фото =
|фотону ачыкълау =
|байракъ =Flag of Amsterdam.svg
|герб =Wapen Amsterdam.svg
|гербини юсюнден статья =
|байрагъыны юсюнден статья =
|координатла =
|тенгизден мийиклик =2<ref name="elevation">{{cite web
 |url=http://www.ahn.nl/
 |title=Actueel Hoogtestand Nederland
 |language=Dutch
 |accessdate=2008-05-18 }}</ref>
|кърал =Нидерландла
|регион =Шимал Голландия
|сагъат бёлге =UTC+1, UTC+2 джай
|баш.къошакъ.параметр =Биринчи сагъынылгъаны
|баш.параметрни.ачыкълау =[[1275 джыл]]
|тюб.къошакъ.параметр =
|тюб.параметрни.ачыкълау =
|къошакъ.параметр#3 =Региону
|параметрни.ачыкълау#3 =Шимал Голландия
|къошакъ.параметр#4 =
|параметрни.ачыкълау#4 =
|админ.бёлюннгени =
|карта =
|картаны ёлчеми =
 |lat_deg= 52|lat_min= 23|lat_sec=
 |lon_deg= 4|lon_min= 54|lon_sec=
 |CoordAddon      = 
 |CoordScale      = 
 |ЯндексКарта     = 
|майдан =219,07<ref>{{cite web
 |title=Kerncijfers voor Amsterdam en de stadsdelen
 |work=[http://www.os.amsterdam.nl/ www.os.amsterdam.nl]
 |publisher=Research and Statistics Service, [[Government of Amsterdam|City of Amsterdam]]
 |date=2006-01-01
 |url=http://www.os.amsterdam.nl/tabel/4670/
 |accessdate=2007-04-04 }}</ref><ref name="rca">{{cite web
 |title=Area, population density, dwelling density and average dwelling occupation
 |work=[http://www.os.amsterdam.nl/ www.os.amsterdam.nl]
 |publisher=Research and Statistics Service, [[Government of Amsterdam|City of Amsterdam]]
 |date=2006-01-01
 |url=http://www.os.amsterdam.nl/tabel/6326/
 |accessdate=2007-04-04
 |url=http://www.os.amsterdam.nl/tabel/10216/
 |accessdate=2008-08-13}}</ref>
|халкъ =767 849<ref name="CBS">{{cite web
|url=http://statline.cbs.nl/StatWeb/table.asp?PA=70072eng&D1=0,3-5,35-39,48,55-58&D2=39,66,88,126,309&D3=(l-11)-l&DM=SLEN&LA=en&TT=2
|title=Gemiddelde bevolking per regio naar leeftijd en geslacht
|publisher=Statistics Netherlands
|language=Dutch
|accessdate=2007-07-09}}</ref><ref name="randstad">{{cite web
 |title= Population
 |work= Themes
 |publisher= City of Amsterdam
 |month=October | year=2008
 |url=http://www.os.amsterdam.nl/tabel/2008_mutatiestatistiek_stand.xls
 |format= in Dutch
 |accessdate=2009-03-08 }}</ref><ref name="CBSpopulation">{{cite web|url=http://statline.cbs.nl/StatWeb/Table.asp?PA=70233ned&D1=0-2,18-20&D2=39,66,88,126,312&D3=0&D4=(l-11)-l&DM=SLNL&LA=nl
|title=Gemiddelde bevolking per regio naar leeftijd en geslacht|accessdate=2007-10-04|publisher=[[Statistics Netherlands]]}}</ref>
|агломерация =2 158 372
|саналгъан джыл =2010
|басыннганы =3 506
|миллет къурам =
|дин къурам =
|статус =
|башчы =Эберхард ван дер Лан
|web =www.amsterdam.nl/
|телефон =+31 020
|почта =10xx
|автомобиль код =
|статистика.къошакъ.параметр =
|статистика.параметр.ачыкълау =
}}
'''Амстерда́м''' ({{lang-nl|Amsterdam}}) — [[Нидерландла]]ны [[ара шахар]]ы эмда эм уллу [[шахар]]ыды. [[Шимал Голландия]] провинцияда, къралны кюнбатышында, Амстел суу бла Эй сууну аякъларында орналгъанды. Амстердам, [[Шимал тенгиз]]ге канал бла байланыбды.

[[2010 джыл]]ны октябрына Амстердам муниципалитетде джашагъан адамланы саны 767 849 болгъанды. Тийреси бла бирге (шахар округ) шахарда — 2,2 млн адам джашайды. Амстердам, [[Европа]]да 6-чы болгъан [[Рандстад]] агломерациягъа киреди.

Шахарны аты эки сёзден къуралгъанды: ''Амстел'' бла ''дам''. Амстел, къатында саркъгъан сууну атыды, ''дам'' а уа «дамба» сёздю. XII ёмюрде бу, гитче чабакъчы элчик болгъанды, алай а Нидерландланы Алтын ёмюрлерини заманында, Амстердам дунияны эм магъаналы портларыны бири эмда уллу сатыу-алыу аралыкъ болгъанды.

Шахар, тюрлю-тюрлю культураланы джыйылгъан джериди — [[2009 джыл]]ны апрелине шахарда 177 миллетни келечиси джашагъанды.

Амстердам, аны тышында Нидерландланы финанс эмда культура аралыгъыды. Былайда эм мазаллы 500 дуния компаниядан 7-ни офиси барды, сёз ючюн, Филипс бла ING. Аны тышында шахарны арасында дунияда эм эски фонд биржа барды.

Кёб тюрлю белгили джер, сёз ючюн, [[Кърал музей (Амстердам)|Рейксмюзеум]], [[Винсент Ван Гогну Музеи]], [[Амстелде Эрмитаж]], [[къызыл фонарланы орамы]] джыл сайын шахаргъа 4 миллиондан аслам туристни келиуюне себеб болады.

== Физика-география суратлауу ==
=== География туруму ===
[[Файл:Amsterdam Photo 2020 Copernicus Sentinel-2.jpg|thumb|300px|Амстердамны космосдан кёрюнюмю]]
Амстердам Нидерландланы шимал-кюнбатышында [[Шимал Голландия]] провинциясында, [[Амстел]] сууну аягъында, [[Эйсселмер]] богъазны джагъасында орналгъанды. Амстел суу, шахарны арасы бла агъа, шахарда каналла бла илипинлени шебекесин къурайды, аны тышында шахар айры канал бла [[Шимал тенгиз]]ге байланнганды, сейири уа — шахар тенгиз дараджадан 2 метрге алашады. Амстердамгъа хоншулукъда [[Утрехт (провинция)|Утрехт]] бла [[Флеволанд]] провинцияла бардыла. Амстердам, мийик урбанизациясы болгъан шахарды: бютеулей майданы 219,4 квадрат километрди, адам басыннганы уа бир квадрат километрге 3 506 адамды. Паркла бла табигъат заповедникле территориясыны 12 % аладыла. Амстердамны кючлю [[урбанизация]]сы шахарны табигъат ландшафты бла рельефин джокъ этгендиле.

=== Климаты ===
Амстердам, орта климатны зонасындады, былайда тенгизни эткиси бек уллуду. Шахарда кёбюсюне шимал-кюнбатыш джелле урадыла.

Къышхы кёзюуде температура 0 °C-дан энишге аз тюшеди. Бузлауукъла, [[Скандинавия]] бла [[Кюнчыгъыш Европа]]дан келген сууукъ хауа массала келселе боладыла. Джай джылыды, алай а иссилик болмайды. Джауумланы ортаджыллыкъ суммасы 760 мм, аланы асламысы октябрдан мартха дери тюшеди.

== Тарихи ==
[[Файл:Amsterdam in 1538 - bMA.jpg|thumb|300px|Амстердамны картасы ([[1538]])]]
Шахарны юсюнден биринчи сагъыныу [[1275 джыл]]ны 27-чи октябрында болгъанды. Амтсердам къуралгъаны ючюн, районну суу къобуудан джакълагъан дамбагъа ыспас этерге керекди. Шахарны къуралыуу, аны атында бегигенди (Амстелдеги дамба). [[XV ёмюр]]ге Амстердам, Нидерландланы эм уллу сатыу-алыу шахары богъанды.

[[Сексан джыллыкъ къазауат]]да Амстердамны эм уллу конкуренти болгъан [[Антверпен]] шахарны испанлыла кючлейдиле ([[1585]]), ол заманда кёб анверпенчи саудюгерле, санагъатчыла эмда чууутлула испан [[инквизиция]]дан къутулур ючюн Амстердамгъа къачыб келиб джерлешедиле. XIV эм XV ёмюрледе шахар, сатыу-алыу аралыкъ болады. [[XVI ёмюр]]де чууут саудюгерле, Анверпенден налмазланы огранкасыны техникасын келтиредиле.

== Байрагъы бла герби ==
[[Файл:Wapen van Amsterdam bewerkt.PNG|thumb|300px|Амстердамны герби]]
[[:ru:Андреевский крест|Сыйлы Андрейни юч къачы]], шахарны юч махтауун белгилейди: ётгюрлюк, къатылыкъ эмда джазыкъсынмакълыкъ. Аны тышында халкъ ичинде юч къачны, шахарны аллында тургъан юч къоркъуу бла байлайдыла: суу, от эм ауруула.

Амстердамны герби, Сыйлы Андрейни юч къачындан къуралады. Аны юсюне гербде Австрия Императорияны таджы да барды. [[1489 джыл]] [[I Максимилиан (Сыйлы Рим империяны императору)|I Максимилиан]], борчха ачха бергени ючюн кесини гербине король таджны суратын салыргъа эркинликни Амстердамгъа саугъа этгенди, [[1508 джыл]]да I Максимилианны император болуб коронациясындан сора ол тадж, император таджха ауушдурулгъанды. Асланла гербге [[XVI ёмюр]]де Нидерландла, [[республика]] болгъан заманларында салыннгандыла.

Шахарны девизи «''Heldhaftig'', ''Vastberaden'', ''Barmhartig''» («Ётгюр, Таукел, Джазыкъсыныучу») [[1947 джыл]]да II Вильгельмина саугъа этгенди, ол [[Экинчи дуния къазауат]]да кёргюзюлген джититлигин белгилегенди.

== Экономикасы ==
=== Финансла ===
[[Файл:ZuidasAmsterdamtheNetherlands.jpg|thumb|300px|Амстердамны финанс району — Зёйдас.]]
Амстердам — Нидерландланы финанс ара шахарыды. [[Европа]]да банкланы эмда финанс корпорацияланы саны бла алчы шахарларыны бириди ([[Лондон]], [[Париж]], [[Франкфурт]] эм [[Барселона]]дан сора). Амстердамда ''[[ABN AMRO]]'', ''[[Akzo Nobel]]'', ''[[Heineken]]'', ''[[ING Group]]'', ''[[Ahold]]'', ''[[TNT Express]]'', ''[[TomTom]]'', ''[[Delta Lloyd Group]]'' эмда ''[[Philips]]'' кибик белгили организацияланы штаб-фатарлары барды. Шахарны тарих аралыгъында бир-бир фирмаланы офислери барды, алай а асламысы къыбыла къыйыргъа чыгъарылгъанды.

[[Амстердам фонд биржа]] — дунияда эм эски эмда Европада эм уллуланы бириди. Шахарны аралыгъында Дам майдандан узакъ болмай орналгъанды.

=== [[Промышленность|Промышленносту]] ===
Амстердам бла аны тёгерегинде электротехника промышленность бла мешина ишлеу айныбды. Айырыб авиакъурулуш, кеме къурулуш, химия промышленность эмда агъач промышленностну чертирге керекди. Аны тышында шахар, [[налмаз]]ланы огранкасы бла сатыууну аралыгъыды.

Нидерландланы ара шахары, кесини дженгил промышленносту бла да дуниягъа белгилиди. Къралны бу санагъатыны 50 % бу шахардады. Азыкъ промышленностну тамалында [[кофе]]ни, [[тютюн]]ню, [[какао]]ну, [[кокос]] джауну, [[гардош]]ну эмда [[шекер чюгюндюр]]ню джарашдырыу предприятиеледиле.

== Улоу ==
Амстердамда бек кёб адам, аякъ мешина бла хайырланадыла. [[2006 джыл]] шахарда 465 000 чакълы бир аякъ мешина болгъанды. Адамланы бу улоу тюрлюню сюйгенлерини чурумларындан, шахарны территориясыны уллу болмагъаны, аякъ мешина джолчукъланы таб джарашханлары, мешина джюрютюу табсыз болгъанын айтыргъа боллукъду.

=== [[Джамагъат улоу]] ===
[[Файл:GVB Combino 2075 (Amsterdam tram) on route 10, January 2005.jpg|thumb|300px|Амстердамтрамвай]]
[[Файл:Sint-Nicolaaskerk (Amsterdam).jpg|thumb|300px|Сыйлы Николайны клисасы]]
Амстердамда иги айныгъан джамагъат транспорт система барды. Шахарда [[Амстердам метрополитен|метрополитен]], тюз эмда терк трамвай, автобусла эмда Эй суудан кёчюрген паромла бардыла. Бютеу шахарны джамагъат улоуу, GVB (''Gemeentevervoerbedrijf'', муниципал улоу предприятиени) организацияны къолундады. Амстердамны къатындагъы джерлешимле бла байлагъан автобусла башха операторланыкъыладыла, сёз ючюн, ''Arriva бла Connexxion'' кибик.

Шахар улоуну хар тюрлюсюнде да {{ангылатыу|мукъладис улоу картла|орусча: магнитные транспортные карты}} бла билетле бардыла.

=== Автоулоу ===
Шахарны юсю бла ''A1, A2, A4, A6, A7, A8, A9'' эм ''A10'' автострадала ётедиле:
* A1: Амстердам — [[Хилверсюм]] — [[Амерсфорт]] — [[Апелдорн]] — [[Девентер]] — [[Хенгело]] — [[Германия]];
* A2: Амстердам — [[Утрехт]] — [[Хертогенбос]] — [[Эйндховен]] — [[Верт]] — Гелен — [[Маастрихт]] — [[Визе (шахар)|Визени]] къатында [[Бельгия]] бла чекде;
* A4: Амстердам — [[Схипхол]] (аэропорт) — [[Лейден]] — [[Гаага]] — [[Делфт]];
* А6: Амстердам — [[Алмере]] — [[Лелистад]] — [[Эммелорд]] — [[Яуре]];
* А7: Амстердам — [[Занстад]] — [[Пюрмеренд]] — [[Хоорн|Хорн]] — [[Мидденмер]] — [[Афслёйтдейк]] — [[Снек]] — [[Яуре]] — [[Херенвен]] — [[Драхтен]] — [[Гронинген (город)|Гронинген]] — [[Ниусханс]] — [[Германия]];
* А8: Амстердам — [[Занстад]];
* А9: А1 бла байланыбды — [[Амстелвен]] — [[Харлем]] — [[Бевервейк]] — [[Алкмар]];
* А10: Амстердамны тёгерегинде тогъай джол.

=== Хауа улоу ===
[[Схипхол]] аэропорт, ара вокзалдан поезд бла 20 минут узакълыкъдады. Бу, [[Нидерландла]]ны эм уллу, [[Европа]]ны эсе уа 4-чю аэропортуду. [[1916 джыл]] кебдирилген Гарлем кёлню джеринде къурулгъанды. Схипхолда алты {{ангылатыу|учуу-эниу джол|орус. Взлётно-посадочная полоса}} барды, бусагъатда нюзюрде аэропортну кенгертиу планла бардыла.

== Илму бла билим бериу ==
Амстердамны территориясында эки университет барды: [[Амстердам университет]] бла [[Амстердам эркин университет|Эркин университет]].

Амстердам университет, [[1632 джыл]]да Окъуу лицей кибик къуралгъанды, аллындан эки факультети болгъанды: экономика эмда философия. [[1877 джыл]]да лицейге университет статусну бергендиле. Бусагъатда университетде джети факультет барды: гуманитар илмуланы, джамагъат илмуланы, [[табигъат]] илмуланы, экономика бла бизнесни, юрист, медицина эмда стомотология факультетле. Университетде 25 минг чакълы бир студент билим алады.

Эркин университет, [[1880 джыл]]да протестант джамагъатны ачхасына ачылгъанды. [[ХХ ёмюр]]ню 60-чы джылларына дери университетде къуру протестант джаш тёлю окъугъанды. Университетде 13 факультет бла 11 илму-тинтиу институт барды.

Шахарда уллу [[NEMO Музей|«Немо» илму аралыкъ]] барды ([[1997 джыл]] къуралгъанды), ол, джаш тёлю аудиториягъа джораланнганды. Музейге билет алыб келгенле былайда [[физика]]ны, [[химия]]ны, [[биология]]ны эмда башха илмуланы законларын юренирге боллукъдула<ref>[http://www.mediaartlab.ru/projects/museum/saf/thesis.html#1 Тезисы доклада специалиста по коммуникациям центра «Немо»]</ref>.

== Архитектура бла белгили джерле ==
[[Файл:Amsterdam Dam 2008.jpg|thumb|300px|Дам майданда патчах къала]]
Амстердамны тарих аралыгъы иги сакъланнган, орта ёмюрден къалгъан мекямла бла толуду — клисала, {{ангылатыу|кюпсе|орусча: купец, купеческий}} юйле. Каналланы бек джайылгъан {{ангылатыу|шебекеси|орусча: сеть}} болгъаны себебли кёб юй агъач багъаналада (сваялада) сиреледи, заман бла ол багъанала чирийдиле, сора юйле да «тепсей» башлайдыла, къатларында юйлеге таяна.

Амстердамны каналларында кёб «джюзген юй» барды. Кёбюсюне была «Уикэнд-хоумс»-ладыла, ол демек — иелери ыйых кюнледе неда байрамлада келеди.

Дженгил наркотиклени джасакъ болмагъаны себебли Амстердамны джаш тёлюсюню ичинде — «[[кофешоп]]ла» бек джюрюлген джерледиле<ref>[https://web.archive.org/web/20090413045428/http://www.mfa.nl/mos-ru/item_60735/item_63048/item_63470 Официальный сайт Посольства Королевства Нидерландов. Наркотики: вопросы и ответы]</ref>), [[Къызыл фонарланы тийреси|къызыл фонарланы тийресинде]] (''Redlight District'') саякъ тишириула кеслерин сатадыла, ала терезеледе-витринадалада кеслерин теджеб сиреледиле, тюбюнден да къызыл джарыкъ урады, аны бла ол тийреге аллай ат берилгенди. Бу барысы да тыш къралдан кёб туристни кесине тартады<ref>Полиглот. Путеводитель «Нидерланды». АЯКС-ПРЕСС. Москва, 2008, стр. 20</ref>.

Ара шахарны ара орамы — ''Дамрак''ды, анда культура аралыкъла, кафеле, санагъатчыла эмда музейле кёбдюле. Дамрак бла Рокин орамны бир-бирине тийген джерде тарихлик Дам майдан барды. Ол майданны кюнбатыш джанында белгили [[Патчах къала (Амстердам)|Патчах къала барды]], ол, 200 джыл Нидерландланы королларыны резиденциясыды. Аны къатында [[Мадам Тюссону музейи]] сиреледи. Къаланы кюнчыгъыш джанында [[нацизм]] бла кюрешде нидерланд халкъны берген къурманларына аталыб [[1956 джыл]]да къурулгъан [[Миллет монумент (Амстердам)|Миллет монумент]] сиреледи.

Амстердамны орта ёмюрден къалгъан хуналары — [[Схрейерсторен]] бла [[Монтелбансторен]] да адамны сейирин тартадыла.

== Къарнаш шахарла ==
* {{Байракъ|Къытай}} [[Пекин]] ({{lang-zh|北京}}), [[Къытай]]
* {{Байракъ|Мисир}} [[Каир]] ({{lang-ar|القاهرة}}), [[Мисир]]
* {{Байракъ|Канада}} [[Монреаль]] ({{lang-fr|Montréal}}, {{lang-en|Montreal}}), [[Канада]]
* {{Байракъ|Латвия}} [[Рига]] ({{lang-lv|Rīga}}), [[Латвия]]
* {{Байракъ|АБШ}} [[Вашингтон (Колумбия округ)|Вашингтон]], [[Округ Колумбия]], [[США]]
* {{Байракъ|АБШ}} [[Нью-Йорк]], [[Нью-Йорк (штат)]], [[АБШ]]
* {{Байракъ|АБШ}} [[Майами]], [[Флорида]], [[АБШ]]
* {{Байракъ|АБШ}} [[Чикаго]], [[Иллинойс]], [[АБШ]]
* {{Байракъ|АБШ}} [[Лос Анджелес]], [[Калифорния]], [[АБШ]]
* {{Байракъ|АБШ}} [[Сан-Франциско]], [[Калифорния]], [[АБШ]]

== [[Бенилюкс]] ==
* {{Байракъ|Бельгия}} [[Брюссель]], [[Бельгия]]
* {{Байракъ|Бельгия}} [[Антверпен]], [[Бельгия]]
* {{Байракъ|Люксембург}} [[Люксембург (шахар)]], [[Люксембург]]
* {{Байракъ|Нидерландла}} [[Роттердам]], [[Нидерландла]]
* {{Байракъ|Нидерландла}} [[Гаага]], [[Нидерландла]]

== Джибериуле ==
* [http://www.iamsterdam.com/ I Amsterdam]{{ref-en}}
* [http://www.amsterdam.nl/ City of Amsterdam]
* [https://web.archive.org/web/20130812013507/http://sradio.ru/city/%C0%EC%F1%F2%E5%F0%E4%E0%EC FM радио из Амстердама]
* [http://www.amsterdamhotspots.nl/ Amsterdam Hotspots]
* [https://web.archive.org/web/20131114040146/http://amsterdam.visittown.com/ Amsterdam, VisitTown.com]

{{Европаны ара шахарлары}}
{{refs}}
{{викигёзен|Amsterdam}}
{{иги статья}}

[[Категория:Амстердам| ]]
[[Категория:Шахарла]]