Амстердам

Амстердам
нидерл. Amsterdam

Орналгъаны

Координатлары:

52°23′00″ N 4°54′00″ E / 52.383333° N 4.9° E ^(G) ^(O) ^(Я)

2^[1] метр т. м.

UTC+1, UTC+2 джай

Биринчи сагъынылгъаны:

1275 джыл

Региону:

Шимал Голландия

Картада кёрюнюмю:

Статистика билгиле

Майданы:

219,07^[2]^[3] км²

Халкъыны саны:

767 849^[4]^[5]^[6] (2010)

Басыннганы:

3 506 адам/км²

Агломерациясы:

2 158 372

Административ билгиле

Башчысы:

Эберхард ван дер Лан

Официал сайты:

www.amsterdam.nl/

Телефон коду:

+31 020

Почта индекси:

10xx

Амстерда́м (нидерл. Amsterdam) — Нидерландланы ара шахары эмда эм уллу шахарыды. Шимал Голландия провинцияда, къралны кюнбатышында, Амстел суу бла Эй сууну аякъларында орналгъанды. Амстердам, Шимал тенгизге канал бла байланыбды.

2010 джылны октябрына Амстердам муниципалитетде джашагъан адамланы саны 767 849 болгъанды. Тийреси бла бирге (шахар округ) шахарда — 2,2 млн адам джашайды. Амстердам, Европада 6-чы болгъан Рандстад агломерациягъа киреди.

Шахарны аты эки сёзден къуралгъанды: Амстел бла дам. Амстел, къатында саркъгъан сууну атыды, дам а уа «дамба» сёздю. XII ёмюрде бу, гитче чабакъчы элчик болгъанды, алай а Нидерландланы Алтын ёмюрлерини заманында, Амстердам дунияны эм магъаналы портларыны бири эмда уллу сатыу-алыу аралыкъ болгъанды.

Шахар, тюрлю-тюрлю культураланы джыйылгъан джериди — 2009 джылны апрелине шахарда 177 миллетни келечиси джашагъанды.

Амстердам, аны тышында Нидерландланы финанс эмда культура аралыгъыды. Былайда эм мазаллы 500 дуния компаниядан 7-ни офиси барды, сёз ючюн, Филипс бла ING. Аны тышында шахарны арасында дунияда эм эски фонд биржа барды.

Кёб тюрлю белгили джер, сёз ючюн, Рейксмюзеум, Винсент Ван Гогну Музеи, Амстелде Эрмитаж, къызыл фонарланы орамы джыл сайын шахаргъа 4 миллиондан аслам туристни келиуюне себеб болады.

Физика-география суратлауу

География туруму

Амстердам Нидерландланы шимал-кюнбатышында Шимал Голландия провинциясында, Амстел сууну аягъында, Эйсселмер богъазны джагъасында орналгъанды. Амстел суу, шахарны арасы бла агъа, шахарда каналла бла илипинлени шебекесин къурайды, аны тышында шахар айры канал бла Шимал тенгизге байланнганды, сейири уа — шахар тенгиз дараджадан 2 метрге алашады. Амстердамгъа хоншулукъда Утрехт бла Флеволанд провинцияла бардыла. Амстердам, мийик урбанизациясы болгъан шахарды: бютеулей майданы 219,4 квадрат километрди, адам басыннганы уа бир квадрат километрге 3 506 адамды. Паркла бла табигъат заповедникле территориясыны 12 % аладыла. Амстердамны кючлю урбанизациясы шахарны табигъат ландшафты бла рельефин джокъ этгендиле.

Климаты

Амстердам, орта климатны зонасындады, былайда тенгизни эткиси бек уллуду. Шахарда кёбюсюне шимал-кюнбатыш джелле урадыла.

Къышхы кёзюуде температура 0 °C-дан энишге аз тюшеди. Бузлауукъла, Скандинавия бла Кюнчыгъыш Европадан келген сууукъ хауа массала келселе боладыла. Джай джылыды, алай а иссилик болмайды. Джауумланы ортаджыллыкъ суммасы 760 мм, аланы асламысы октябрдан мартха дери тюшеди.

Тарихи

Шахарны юсюнден биринчи сагъыныу 1275 джылны 27-чи октябрында болгъанды. Амтсердам къуралгъаны ючюн, районну суу къобуудан джакълагъан дамбагъа ыспас этерге керекди. Шахарны къуралыуу, аны атында бегигенди (Амстелдеги дамба). XV ёмюрге Амстердам, Нидерландланы эм уллу сатыу-алыу шахары богъанды.

Сексан джыллыкъ къазауатда Амстердамны эм уллу конкуренти болгъан Антверпен шахарны испанлыла кючлейдиле (1585), ол заманда кёб анверпенчи саудюгерле, санагъатчыла эмда чууутлула испан инквизициядан къутулур ючюн Амстердамгъа къачыб келиб джерлешедиле. XIV эм XV ёмюрледе шахар, сатыу-алыу аралыкъ болады. XVI ёмюрде чууут саудюгерле, Анверпенден налмазланы огранкасыны техникасын келтиредиле.

Байрагъы бла герби

Сыйлы Андрейни юч къачы, шахарны юч махтауун белгилейди: ётгюрлюк, къатылыкъ эмда джазыкъсынмакълыкъ. Аны тышында халкъ ичинде юч къачны, шахарны аллында тургъан юч къоркъуу бла байлайдыла: суу, от эм ауруула.

Амстердамны герби, Сыйлы Андрейни юч къачындан къуралады. Аны юсюне гербде Австрия Императорияны таджы да барды. 1489 джыл I Максимилиан, борчха ачха бергени ючюн кесини гербине король таджны суратын салыргъа эркинликни Амстердамгъа саугъа этгенди, 1508 джылда I Максимилианны император болуб коронациясындан сора ол тадж, император таджха ауушдурулгъанды. Асланла гербге XVI ёмюрде Нидерландла, республика болгъан заманларында салыннгандыла.

Шахарны девизи «Heldhaftig, Vastberaden, Barmhartig» («Ётгюр, Таукел, Джазыкъсыныучу») 1947 джылда II Вильгельмина саугъа этгенди, ол Экинчи дуния къазауатда кёргюзюлген джититлигин белгилегенди.

Экономикасы

Финансла

Амстердам — Нидерландланы финанс ара шахарыды. Европада банкланы эмда финанс корпорацияланы саны бла алчы шахарларыны бириди (Лондон, Париж, Франкфурт эм Барселонадан сора). Амстердамда ABN AMRO, Akzo Nobel, Heineken, ING Group, Ahold, TNT Express, TomTom, Delta Lloyd Group эмда Philips кибик белгили организацияланы штаб-фатарлары барды. Шахарны тарих аралыгъында бир-бир фирмаланы офислери барды, алай а асламысы къыбыла къыйыргъа чыгъарылгъанды.

Амстердам фонд биржа — дунияда эм эски эмда Европада эм уллуланы бириди. Шахарны аралыгъында Дам майдандан узакъ болмай орналгъанды.

Промышленносту

Амстердам бла аны тёгерегинде электротехника промышленность бла мешина ишлеу айныбды. Айырыб авиакъурулуш, кеме къурулуш, химия промышленность эмда агъач промышленностну чертирге керекди. Аны тышында шахар, налмазланы огранкасы бла сатыууну аралыгъыды.

Нидерландланы ара шахары, кесини дженгил промышленносту бла да дуниягъа белгилиди. Къралны бу санагъатыны 50 % бу шахардады. Азыкъ промышленностну тамалында кофени, тютюнню, какаону, кокос джауну, гардошну эмда шекер чюгюндюрню джарашдырыу предприятиеледиле.

Улоу

Амстердамда бек кёб адам, аякъ мешина бла хайырланадыла. 2006 джыл шахарда 465 000 чакълы бир аякъ мешина болгъанды. Адамланы бу улоу тюрлюню сюйгенлерини чурумларындан, шахарны территориясыны уллу болмагъаны, аякъ мешина джолчукъланы таб джарашханлары, мешина джюрютюу табсыз болгъанын айтыргъа боллукъду.

Джамагъат улоу

Амстердамда иги айныгъан джамагъат транспорт система барды. Шахарда метрополитен, тюз эмда терк трамвай, автобусла эмда Эй суудан кёчюрген паромла бардыла. Бютеу шахарны джамагъат улоуу, GVB (Gemeentevervoerbedrijf, муниципал улоу предприятиени) организацияны къолундады. Амстердамны къатындагъы джерлешимле бла байлагъан автобусла башха операторланыкъыладыла, сёз ючюн, Arriva бла Connexxion кибик.

Шахар улоуну хар тюрлюсюнде да мукъладис улоу картла бла билетле бардыла.

Автоулоу

Шахарны юсю бла A1, A2, A4, A6, A7, A8, A9 эм A10 автострадала ётедиле:

A1: Амстердам — Хилверсюм — Амерсфорт — Апелдорн — Девентер — Хенгело — Германия;
A2: Амстердам — Утрехт — Хертогенбос — Эйндховен — Верт — Гелен — Маастрихт — Визени къатында Бельгия бла чекде;
A4: Амстердам — Схипхол (аэропорт) — Лейден — Гаага — Делфт;
А6: Амстердам — Алмере — Лелистад — Эммелорд — Яуре;
А7: Амстердам — Занстад — Пюрмеренд — Хорн — Мидденмер — Афслёйтдейк — Снек — Яуре — Херенвен — Драхтен — Гронинген — Ниусханс — Германия;
А8: Амстердам — Занстад;
А9: А1 бла байланыбды — Амстелвен — Харлем — Бевервейк — Алкмар;
А10: Амстердамны тёгерегинде тогъай джол.

Хауа улоу

Схипхол аэропорт, ара вокзалдан поезд бла 20 минут узакълыкъдады. Бу, Нидерландланы эм уллу, Европаны эсе уа 4-чю аэропортуду. 1916 джыл кебдирилген Гарлем кёлню джеринде къурулгъанды. Схипхолда алты учуу-эниу джол барды, бусагъатда нюзюрде аэропортну кенгертиу планла бардыла.

Илму бла билим бериу

Амстердамны территориясында эки университет барды: Амстердам университет бла Эркин университет.

Амстердам университет, 1632 джылда Окъуу лицей кибик къуралгъанды, аллындан эки факультети болгъанды: экономика эмда философия. 1877 джылда лицейге университет статусну бергендиле. Бусагъатда университетде джети факультет барды: гуманитар илмуланы, джамагъат илмуланы, табигъат илмуланы, экономика бла бизнесни, юрист, медицина эмда стомотология факультетле. Университетде 25 минг чакълы бир студент билим алады.

Эркин университет, 1880 джылда протестант джамагъатны ачхасына ачылгъанды. ХХ ёмюрню 60-чы джылларына дери университетде къуру протестант джаш тёлю окъугъанды. Университетде 13 факультет бла 11 илму-тинтиу институт барды.

Шахарда уллу «Немо» илму аралыкъ барды (1997 джыл къуралгъанды), ол, джаш тёлю аудиториягъа джораланнганды. Музейге билет алыб келгенле былайда физиканы, химияны, биологияны эмда башха илмуланы законларын юренирге боллукъдула^[7].

Архитектура бла белгили джерле

Амстердамны тарих аралыгъы иги сакъланнган, орта ёмюрден къалгъан мекямла бла толуду — клисала, кюпсе юйле. Каналланы бек джайылгъан шебекеси болгъаны себебли кёб юй агъач багъаналада (сваялада) сиреледи, заман бла ол багъанала чирийдиле, сора юйле да «тепсей» башлайдыла, къатларында юйлеге таяна.

Амстердамны каналларында кёб «джюзген юй» барды. Кёбюсюне была «Уикэнд-хоумс»-ладыла, ол демек — иелери ыйых кюнледе неда байрамлада келеди.

Дженгил наркотиклени джасакъ болмагъаны себебли Амстердамны джаш тёлюсюню ичинде — «кофешопла» бек джюрюлген джерледиле^[8]), къызыл фонарланы тийресинде (Redlight District) саякъ тишириула кеслерин сатадыла, ала терезеледе-витринадалада кеслерин теджеб сиреледиле, тюбюнден да къызыл джарыкъ урады, аны бла ол тийреге аллай ат берилгенди. Бу барысы да тыш къралдан кёб туристни кесине тартады^[9].

Ара шахарны ара орамы — Дамракды, анда культура аралыкъла, кафеле, санагъатчыла эмда музейле кёбдюле. Дамрак бла Рокин орамны бир-бирине тийген джерде тарихлик Дам майдан барды. Ол майданны кюнбатыш джанында белгили Патчах къала барды, ол, 200 джыл Нидерландланы королларыны резиденциясыды. Аны къатында Мадам Тюссону музейи сиреледи. Къаланы кюнчыгъыш джанында нацизм бла кюрешде нидерланд халкъны берген къурманларына аталыб 1956 джылда къурулгъан Миллет монумент сиреледи.

Амстердамны орта ёмюрден къалгъан хуналары — Схрейерсторен бла Монтелбансторен да адамны сейирин тартадыла.

Къарнаш шахарла

Пекин (къыт. 北京), Къытай
Каир (араб. القاهرة‎), Мисир
Монреаль (фр. Montréal, ингил. Montreal), Канада
Рига (латыш. Rīga), Латвия
Вашингтон, Округ Колумбия, США
Нью-Йорк, Нью-Йорк (штат), АБШ
Майами, Флорида, АБШ
Чикаго, Иллинойс, АБШ
Лос Анджелес, Калифорния, АБШ
Сан-Франциско, Калифорния, АБШ

Бенилюкс

Джибериуле

Къайнакъла:

↑ Actueel Hoogtestand Nederland (Dutch). Тинтилгенди: 18 май 2008.
↑ Kerncijfers voor Amsterdam en de stadsdelen. www.os.amsterdam.nl. Research and Statistics Service, City of Amsterdam (2006-01-01). Тинтилгенди: 4 апрель 2007.
↑ Area, population density, dwelling density and average dwelling occupation. www.os.amsterdam.nl. Research and Statistics Service, City of Amsterdam (2006-01-01). Тинтилгенди: 13 август 2008.
↑ Gemiddelde bevolking per regio naar leeftijd en geslacht (Dutch). Statistics Netherlands. Тинтилгенди: 9 июль 2007.
↑ Population (in Dutch). Themes. City of Amsterdam (October 2008). Тинтилгенди: 8 март 2009.
↑ Gemiddelde bevolking per regio naar leeftijd en geslacht. Statistics Netherlands. Тинтилгенди: 4 октябрь 2007.
↑ Тезисы доклада специалиста по коммуникациям центра «Немо»
↑ Официальный сайт Посольства Королевства Нидерландов. Наркотики: вопросы и ответы
↑ Полиглот. Путеводитель «Нидерланды». АЯКС-ПРЕСС. Москва, 2008, стр. 20

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Амстердам.

Бу статья, Википедияны къарачай-малкъар тилде бёлюмюню «иги статьяларыны» санына киреди.
Къошакъ информация табар ючюн, статьяны сюзюу бетине эмда иги статьяла айырылгъан бетге къарагъыз.

[elevation-1] Actueel Hoogtestand Nederland (Dutch). Тинтилгенди: 18 май 2008.

[2] Kerncijfers voor Amsterdam en de stadsdelen. www.os.amsterdam.nl. Research and Statistics Service, City of Amsterdam (2006-01-01). Тинтилгенди: 4 апрель 2007.

[rca-3] Area, population density, dwelling density and average dwelling occupation. www.os.amsterdam.nl. Research and Statistics Service, City of Amsterdam (2006-01-01). Тинтилгенди: 13 август 2008.

[CBS-4] Gemiddelde bevolking per regio naar leeftijd en geslacht (Dutch). Statistics Netherlands. Тинтилгенди: 9 июль 2007.

[randstad-5] Population (in Dutch). Themes. City of Amsterdam (October 2008). Тинтилгенди: 8 март 2009.

[CBSpopulation-6] Gemiddelde bevolking per regio naar leeftijd en geslacht. Statistics Netherlands. Тинтилгенди: 4 октябрь 2007.

[7] Тезисы доклада специалиста по коммуникациям центра «Немо»

[8] Официальный сайт Посольства Королевства Нидерландов. Наркотики: вопросы и ответы

[9] Полиглот. Путеводитель «Нидерланды». АЯКС-ПРЕСС. Москва, 2008, стр. 20

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]