Амьен мамырлыкъ
Амьен мамырлыкъ — 1802 джылны 25-чи мартында Амьенде бир джанындан Франция, Испания эм Батав республика, башха джанындан Уллу Британияны арасында къабыл этилген мамырлыкъ кесаматды. Кесамат Франция бла Ингилизни 1800—1802 джылладагъы къазауатын бошагъанды.
Мамырлыкъгъа джол
[тюзет | къайнакъны тюзет]Ингилиз джанлы къралланы къазауатдан чыгъыулары бла, Ингилиз Франция бла къазауатны кеси бардыргъа керек болгъанды, алай а къазауат къарыуун таусханы себебли мамырлыкгъа разы болур зорунда къалгъанды. Наполеон Бонапартха да солуу керек болгъаны себебли, ол да Эддингтонну ингилиз правительствосуну мамырлыкъ теджеулерин къабыл этеди. 1801 джылны 1-чи октябрында Лондонда ингилиз тыш ишле министри лорд Гоуксберини француз келечи Отто бла кёрюшюулеринде мамрлыкъны прелиминар (ал) шартларына къол салыннганды.
Андан сора джылда Амьенде джыйылгъан мамырлыкъ конференцияда Францияны келечиси — Жозеф Бонапарт, Испанияны — Азара эмда Батав республиканы — Шиммельпенинк, ингилиз келечи лорд Корнуоллис бла Амьен мамырлыкъ кесематха къол салгъандыла.
Мамырлыкъны шартлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Кесамат 22 статьядан къуралгъанды, аны тышында француз-голланды декларацияны юсюнден статья да болгъанды.
Ингилиз бютеу кючлеген джерлени ызына къайтарыргъа сёз бергенди (ст. 3), Ингилизге кючлеген джерледен джангыз Тринидад айрымкан бла (ст. 4) Цейлон айрымканда голланд джерле къаладыла (ст. 5). Аны бла бирге Иги Умутну учундагъы голланды портла ачыкъ къаладыла (ст. 6).
Француз аскерле Неаполну, Римни эмда Эльбаны къойгъандыла, ингилизлиле Джерле арасы тенгиз бла Адриатикада кючлеген бютеу портла бла айрымканланы (ст. 11), эки джан да Джети (Ионика) Айрымканны ресупбликасын таныгъандыла (ст. 9).
Ингилизлиле 1800 джылны сентябрында кючлеген Мальта айрымкан, сыйлы Иоан Иерусалимчини орденине къайтарылгъанды (ст. 10). Мальтаны бойсунмазыуу эмда нейтратилети алты кърал бла гарантия этилгенди (Франция, Ингилиз, Россия, Австрия, Испания, Пруссия).
Эки джан да Тюркню къазауатха дери чеклерин гарантия этгендиле (ст. 8), ол себебден Ингилиз Мисирни ариуларгъа борчланнганды, тюрк солтанны да кесаматха къошулургъа чакъырадыла (ст. 19).
1802 джыл Тюрк Амьен мамырлыкъгъа къошулады, 25-чи июнда уа Франция бла кесематха къол салады.
Ст. 18 Батав республиканы Оран династиягъа Голландияда тас этилген мюлклерин компенсация этерге борчлагъанды, ол айры француз-голланд декларация бла бегитилгенди.
Ингилиз Батавияны, Германияны, Гельвецияны эм итальян республикаланы ич ишлерине къатышмазгъа борчланнганды. Ол демек, Ингилиз континентде иши болмагъанды. Король III Георг гербинде лилияны суратын къоратыргъа эмда Джюзджыллыкъ къазауатны заманындан бери джюрютген француз королну титулун къоратханды.
Кесамат 1802 джылны апрелинде ратификацияны ётгенди.
Амьен мамырлыкъны учхаралыгъы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Амьен мамырлыкъ къысха болгъанды. Кесематха къол салгъан заманда эки джан да кюрешни андан ары бардырырны аллы бла солуугъа санагъандыла.
Попытки Англии заключить торговый договор с Францией наталкивались на протекционистскую политику Наполеона. Последний продолжал расширять свои владения в Европе. Франциягъа Итальяда Эльба айрымкан (26-чы август 1802 джыл), Пьемонт (11-чи сентябрь 1802 джыл), Парма, Плезанс бла Гвасталла (23-чю октябрь 1802 джыл) къошуладыла. Голландия бла Швейцарияда французлула протекторат амал бла ие боладыла (ноябрь 1802 джыл).
Ингилиз эсе уа Наполеонну кесаматны толтурмайды деген сылтау бла Мальтадан, Александниядан, Кейптаун бла Индияны француз шахарларындан аскерлерин чыгъарыргъа унамагъанды.
Аны бла бирге ингилиз правительство Франциягъа къаршчы джангы коалиция къурар умут бла Петербург бла Венагъа келечилерин джибергенлей тургъанды. Наполеон Ингилиз бла Эресейни ангылашырларындан къоркъуб, орус келечи граф А. И. Морков бла ушакъда Мальтаны юсюнден дауда I Александрны тёречи болурун тилегенди. Бу теджеуню I Александр къабыл этгенди. Франция бла Ингилизни арасында кёрюшюуле орус келечилени юсю бла бардырылгъанды.
I Александрны проектине кёре Мальтаны орус гарнизон алады, французла Голландияны, Швейцарияны, Италияны эмда Шимал Германияны бошалтады. Алай а бу проектни Франция да, Ингилиз да къабыл этмейдиле. 1803 джылны 13-чю мартында Тюильриде раутда Наполеон ингилиз посол лорд Витворт бла ушгъын: «Мальта неда къазуат!» сёзлени къычырыб бошайды. Аны ызындан эки айлыкъ кёрюшюуле эсебсиз къаладыла, 1803 джылны 12-чи майында лорд Витворт Парижден кетеди. 22-чи майда Ингилиз Франциягъа къазауат ачады.