Джюзджыллыкъ къазауат
| Джюзджыллыкъ къазауат | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Жанна д'Арк Орлеанны къуршалауну заманында | |||||||||
| |||||||||
| Къаршчыла | |||||||||
.svg){kind=small} Ингилиз Королевство Португалия Королевство.svg){kind=small} Наварра Королевство Аквитания Герцоглукъ Бургундия Герцоглукъ Бретань Герцоглукъ (Монфор-л’Аморини Юйю)Люксембург Герцоглукъ  Фландрия Герцоглукъ Геннегау Графлыкъ
|
 Франция Королевство Арагон Королевство .svg){kind=small} Кастилия эм Леон Королевство Майорка Королевство Шотландия Королевство Богемия Королевство Генауаз республика Бретань Герцоглукъ (де Шатильонну Юйю)
| ||||||||
Джюзджыллыкъ къазауат (фр. Guerre de Cent Ans, ингил. Hundred Years' War) — Ингилиз бла Франция эмда ала джанлы къралланы арасында 1337 джылдан башлаб 1453 джылгъа дери баргъа талай къазауатды. Бу къазауатланы баш чуруму Плантагенетле ингилиз патчах династияны, алгъын ингилиз патчахланыкъы болгъан континентде джерлерин къайтарыргъа излем болгъанды. Плантагенетле француз династия Капетингле бла джууукълукълары болгъанды. Франция эсе уа, 1259 джылгъы Париж кесамат бла аннга бегитилген Гиенден ингилизлилени къыстаргъа излегенди. Аллында хорламла болгъанлыкъгъа, Ингилиз къазауатда салыннган нюзюрлерине джетелмегенди, эсебинде эсе уа континентде къуру Калепорту къалгъанды, аны ол 1558 къолунда туталгъанды.
Къазауат аралыкъла бла бирге 116 джылны баргъанды. Тюзюн айтылса бу бир къазуат тюл, талай къазуат болгъанды:
- биринчи (Эдвардиан къазауат) 1337—1360,
- экинчи (Каролинг къазауат) — 1369—1389,
- ючюнчю (Ланкастер къазауат) — 1415—1428,
- тёртюнчю — 1428—1453.
«Джюзджыллыкъ къазаут» термин кечирек чыгъады. Династияла арасында согъушладан башланыб, къазауат артында ингилиз эмда француз миллетлени къуралыулары бла бирге миллетле арасы къазуат магъана алгъанды. Сауутлу сермешиулени, эпидемияланы, ачлыкъны, мурдарлыкъланы эсебинде Францияны халкъыны саны юч этиб экиге азайгъанды[1]. Аскер ишни оюму бла къарасакъ, къазауатны кёзюуюнде, сауутну эмда аскер техниканы джангы тюрлюлери чыкъгъанды, джангы тактика эмда стратегия лагъымла къуралгъандыла, ала барысы да эски феодал аскерлени тамалларын ойгъандыла. Джангы дайым аскерле къуралгъандыла.
Чурумлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Къазауатны ана джанындан Капетингле династиядан француз король IV Ариу Филиппни туудугъу, ингилиз король III Эдуард башлагъанды.1328 джылда IV Карлны ёлюмюнден сора салика джорукъгъа кёре, Эдуард Француз тахтагъа кесини дауун баямлагъанды. Аны тышында, монархла экономика джаныдан уллу магъанасы болгъан, де-юре ингилиз патчахны иелигинде болгъан, алай кертиден Франциягъа бойсуннган, Гасконь бёлге ючюн да дау бардыргъандыла. Аны тышында, Эдуард, атасы тас этген территорияланы да къайтарыр муратлы болгъанды. VI Филлип эсе уа Эдуарддан кесин суверен патчах болгъанын танырын эмда къабыл этилирин излегенди. Копромиссли оммажгъа 1329 джылда къол салынады, алай ол бир джанны да разы этмейди. 1331 джылда, ич пробелмалагъа тюртюлген Эдуард Филиппни Францияны королу болгъанын таныйды эмда къабыл этеди, француз тахтагъа дауларын къояды (аннга тёлеуге ингилизлиле Гасконь бёлгеге толу ие боладыла).
1333 джылда Эдуард, Францияны джандашы шотланд король II Давидге къазауат ачады. Ингилизлилени эслери Шотландиягъа кетген заманда, Филипп Гасконну кесине къошаргъа излейди. Алай а къазауатда ингилизлиле джетишимли боладыла, Давид эсе уа июлда, Халидон-Хиллде сермешиуде хорланыб, Франциягъа къачады. 1336 джылда Филипп Британ айрымканлагъа аскери бла тюшюб, II Давидни Шотландияны тахтасына олтуртургъа мурат этеди. Эки къралны арасында джаулукъ бек къызады.
1337 джылны къачында, ингилизлиле Пикардияда алгъа урадыла, ала джанлы болуб фламанд шахарла бла Францияны къыбыла-кюнбатышындагъы феодалла да къошуладыла.
Къазауатны аллында Францияны сауутлу кючлерини болуму
[тюзет | къайнакъны тюзет]Къазауатны аллында, француз аскер, феодал рыцарь зытчыу аскерден, контракт тамалда къазауатха чакъырылгъан аскерчиледен (аланы ичинде тюз адамла да, акъсюек къауумдан адамла да болгъандыла, ала бпа правительство аууз неда джазма халда кесаматла этгенди) эмда тыш къралчы эгетледен къуралгъанды (аланы ичинде белгили Генауаз арбалетчиле да болгъандыла)[2] . Аскер элита феодалладан къуралгъан зытчыу аскер болгъанды. Урушну башланырына сауут джюрютеллик рыцарланы саны 2500-4000 аскерчи болгъанды[2] . Рыцарь къауум ол заманнга джабыкъ каста болгъанды. Бютеулю аскер борч, Францияда адетдеги джорукъда болса да, ол заманнга джокъну орнунда болгъанды. Алай болса да, шахарланы уллу аскер бёлекле къурар амаллары болгъанды. Бютеу аскерчиле джал алгъандыла. Джаяу аскер, атлы аскерден кёб болгъанды.
Биринчи этапы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Къазаутны, III Эдуард ючюн джетишимли болгъанды. Ол къазауатны биринчи джылларыны ичинде Тёбен къралланы башчылары эмда Фландрияны бюргерлерин кеси джанына алады, алай а талай джетишимсиз компаниядан сора бу бирлик 1340 джылда чачылады. Эдуард герман бийлеге берген субсидияла бла, тышында аскерге джоюула ингилиз хазнаны таркъайтады, Эдуардны да престижи тюшеди. Ал кёзюуледе Франция, Генауаны кемелерин ачхагъа тутханы себебли, тенгизден Инглизден эсе онгулу болгъанды. Филиппни аскерлери тенгизден Британ айрымканлагъа чабыуул этерлеринден къоркъуб, Эдуард Фландрядан агъач сатыб алыб, кемеле ишлер ючюн, джангы джоюмлагъа киреди. Къалай болса да, француз флотну 1340 джыл Слейсни къатында тенгиз сермешиуде ингилизлиле къаушатадыла. Андан сора, къазуатны ахырына дери III Эдуард тенгизге ие болады.
1341 джылда бретань осуй мюлк ючюн къазауат башланады, анда Эдуард Жан де Монфорну, Филипп — Карл де Блуаны джанында болады. Аны ызындан талай джылны къазауат Бретанда барады, Ванн шахарны уа талай кере къолдан къолгъа тюшгенди. Гаскондагъы аскер компаниялада эки джанда кёзюулю джетишимлеге ие болгъандыла. 1346 джылда Эдуард, Ла-Маншдан джюзюб ётюб, Котантен джарымайрымканны юсю бла Франциягъа чабады. Бир кюнню ичинде ингилиз аскер Канны кючлейди. Филипп, аскерни джыйыб, Эдуардны аллына чыгъады. Эдуард аскерлерин шималгъа, Тёбен къралла таба бурады. Джолда аны аскери тёгерегин тонагъанды, король кеси уа территорияланы кючлерге эмда тутаргъа кюч салмагъанды. Джауну маневрла бла алдаялмазлыгъын ангылаб, Эдуард аскерин сермешиуге хазырлаб тохтагъанды. Филиппни аскерлери Эдуардны аскерин белгили Кресиде сермешиуде 1346 джылны 26-чы августунда ургъандыла, алай а бу сермешиуде француз аскерле къаушатылгъандыла, франузлагъа джандаш богемиячы король Сокъур Иоган ёлгенди. Ингилиз аскерле тыйыгъычсыз шимлагъа баргъандыла, ала Калени къуршалагъандыла, шахар 1347 джыл тюшгненди. Бу хорлам ингилизлилени стратегиялыкъ джетишимлери болгъанды, Эдуард энди кесини кючлерин континетде тыйгъычсыз тутар мадар табханды. Ол джылда огъуна Невиллс-Кроссда хорламда II Давидни джесирге тюшюую бла Шотландия джанындан къоркъуу къоратылады.
1346—1351 джыллада Европада эминаны пандемиясы болады, ол къзауатдан эсе джюзле бла кёб джашау алады, эмда къазауатны акъыртынлашдырады. 1356 джылгъа Ингилиз эминадан сора финансларын орнуна салалады. 1356 джылда 30 минглик ингилиз аскер, III Эдуардны джашы Къара принцни башчылыгъында, Гаскондан чабыб Пуатьеде сермешиуде французланы хорлайды, II Иоанн Огурлу король да джесирге тюшеди. Огъурлу Иоанн Эдуард бла мамырлыкъ кесаматха къол салады, патчах джесирде заманда француз правительство чачыла башлайды. 1359 джылда Лондон мамырлыкъгъа къол салады, аннга кёре ингилиз тадж Аквитанияны кесине алады, Иоанн а уа башына бош этиледи. Аскер джетишимсизликле эмда экономикада ауурлукъла халкъ къозгъалыулагъа - Париж къозгъалыу (1357—1358 джылла) бла Жакериягъа (1358 джыл) себеб болады. Эдуардны аскерлери ючюнчю кере Франциягъа чабадыла. Таб болум бла хайырланыб Эдуард Парижни алыб, тахтаны кючлер мурат этеди. Алай а Эдуард не Парижни, не Реймсни кючлейелмейди. Францияны дофини, келликде королу V Карл, къралны ауур болумунда къазауатны бардыралмазлыгъын ангылаб, Францияны сыйын тюшюрген Бретиньиде мамырлыкъгъа къол салыргъа кере болады. Биринчи этапны эсебинде III Эдуард Бретанны джарымын, Аквитанияны, Калени, Пуатьени эмда Фрацнияны вассал иеликлерини джарымы чакълы бирни кючлейди, алай бла француз тадж юч этиб бир джеринденк къуру къалады.
Мамырлыкъ кёзюу (1360—1369)
[тюзет | къайнакъны тюзет]II Иоанн Огъурлуну джашы, Анжуйчу Людовик, II Иоанны къачмазлыгъына гарант эмда аманат болуб Ингилизге ашырылгъанды, ол 1362 джылда къачады, II Иоанн рыцарлыкъ сыйына толу болуб, ингилиз джесирге къайтады. Андан сора Иоанн сыйлы джесирде 1364 джылда ауушады, Францияны тахтасына V Карл отлурады.
Бретиньиде къол салыннган мамырлыкъ Эдуардны француз таджха дауу болмагъанын бегитгенди. Алай болса да Эдуард кесини Аквитанияда иеликлерин кенгертгенди эмда Калени кючлегенди. Кертиси бла Эдуард француз таджха дауу болмагъанды, алай а V Карл ингилизлиле кючлеген джерлени ызына къайтарыр муратланы къоймагъанды. 1369 джылда Эдуард Бретиньидеги мамырлыкъны шартларын бузгъанды деген сылтау бла Ингилизге къазауат ачады.
Францияны кюч алыуу. От кесиу. Экинчи этап
[тюзет | къайнакъны тюзет]Мамырлыкъ бла хайырланыб, французланы королу V Карл аскерни джангыртады, экономика реформала бардырады. Бу французлагъа къарыу береди, эмда экинчи этапда 1370 джыллада джетишимли болгъандыла. Ингилизлиле къралдан къысталгъандыла. Бретань осуй мюлк ючюн къазауатда ингилизлиле хорласала да, бретань герцогла француз властлагъа къаршчы турмагъандыла, бретан рыцарь Бертран дю Геклен Францияны коннетаблb огъуна да болгъанды. Ол заманда Къара Принц 1366 джылдан башлаб Иберий джарымайрымканда къазауатда болгъанды, Эдуард а уа аскерлеге башчылыкъ этерге асыры къарт болгъанды. Ол барысы да Франциягъа таб болуб келтиргенди. Къара Принцни къарнашларына эки къызы эрге баргъан Кастильячы Педрону, 1370 джылда , II Энрике тахтадан къоратады. Аннга болушхан да французла боладыла. Бир джанындан Кастилия бла Франция, бир джанындан да Португалия бла Ингилиз къазауатны башлайдыла. Француз аскер башчы Дю Геклен ингилиз аскерлени кёб сермешиуде дженгиб кёб шахарны кючлейди.
1376 джылда Къара Принцни, 1377 джылда III Эдуардны ёлюмюнден сора, ингилиз тахтагъа акъыл-балыкъ болмагъан принцни джашы II Ричард олтурады.Бертран дю Геклен 1380 джыл ауушады, алай а Ингилизде шималдан джангы къоркъуу киреди, Шотландия джанындан. 1388 джылда ингилиз аскерлени шотландлыла Оттернбурнда сермешиуде къаушатадыла. Алай эки къралны да къазауатдан къарыулары таусулгъаны себебли мамарлыкъгъа къол саладыла.
Мамырлыкъ (1396—1415)
[тюзет | къайнакъны тюзет]Ол заманда француз пачтах VI Карл акъылындан тайышханды, кёб турмай аны кузени, Бургундиячы герцог Къоркъмагъан Жан, бла къарнашы, Орлеанчы Людовикни арасында уруш башланады. Людовик ёлтюрюлгенинден сора, арманьякла Къоркъмагъан Жанны партиясына къаршчыла, властны кючлейдиле. 1410 джылгъа эки джан да ингилиз аскерлени болушлукъгъа чакъырыргъа излегендиле. Ингилиз эсе уа, Ирландия бла Уэльсде къозгъалыула бла къарыусузланнганды, эмда Шотландия бла джангы къазауатха киргенди. Аны тышында къралда эки граждан къазауат баргъанды. II Ричард кесини кърал башында тургъан заманыны кёбюсюню Ирландия бла кюрешде ётдюргенди. Ричард къоратылыб,тахтагъа IV Генрихни олтуртуу ирланд проблеманы тюзетелмегенди. Аны юсюне Уэльсде Оуайн Глиндурну башчылыгъында къозгъалыу башланады, бу къозгъалыу ахыры бла 1415 джылда джатдырылгъанды. Ингилизде патчахланы ауушунуулары бла хайырланыб, шотландлыла ингилиз джерлеге талай чабыуул этедиле. Алай а ингилиз аскерле, алгъа уруб, шотландыланы Хомильдон-Хиллде сермешиуде къаушатхандыла. Бу затланы ызынндан граф Генри Перси королгъа къаршчы къозъалыу къурайды, бу къозгъалыу узун къанлы граждан къазауат болуб, къуру 1408 джылгъа бошалгъанды. Бу къыйын джыллада Ингилиз Францияны ишлерине къатышалмагъанды.
Ючюнчю этап (1415—1428). Азенкурда сермешиу эмда Францияны оккупациясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Тахтагъа олтургъанындан башлаб ингилиз король IV Генрих Франциягъа чабыуну нюзюрюн этиб тургъанды. Алай а аны муратларын тындыраргъа джашына, V Генрихге тюшеди. 1414 джылда Арманьякла джанлы болургъа унамайды. Аны планларында ингилиз таджха II Генрихни заманларында континетдеги джерлерин къайтарыу болгъанды. 1415 джылны августунда аны аскери Онфлерни къатында тенгизден тюшюб, шахарны кючлейди. Парижге дери марш бла барыргъа излеб, король сакълыкъ этиб, башха маршрутну сакълайды - ингилизлиленики болгъан Калени къаты бла. Ингилиз аскерде азыкъ джетишмегени, аскер башчылыкъны талай халатлы атлам этгени себебли, V Генрих алгъа урууну тохтабы, кесин къоруулаугъа кёчеди. Компанияны аллы ингилизлигеге джетишимсиз башланса да, Азенкурда сермешиуде, 1415 джылны 25-чи октябрында ингилизлиле аладан саны кёб болгъан французланы къаушатхандыла.
Генрих Нормандияны асламысын кючлейди. Къоркъмагъан Жанны ёлюмюнден сора Парижни кючлеген Бургунияны герцогу бла бирлик къуруб, беш джылны ичинде ингилиз король Францияны джарымын къолгъа алады. 1420 джылда Генрих кёрюуледе шашхынлы король VI Карл бла тюбешеди, ала Труада кесаматха къол саладыла, ол кесаматха кёре V Генрих IV Карл ёлсе француз король болады. Труадагъа кесаматдан сора, Ингилизни короллары 1801 джылгъа дери Францияны королу титулну джюрютгендиле. Экинчи джыл Генрих Парижге киреди, анда кесаматны Генерал штатла мюкюл этедиле.
Генрихни джетишимлери, Франциягъа алты минглик шотланд аскерни десанты бла бошаладыла. 1421 джылда Джон Стюарт, граф Бьюкен саны кёб болгъан ингилиз аскерни Божеде сермешиуде къаушатады. Ингилиз аскер башчы эмда кёб баш командир сермешиуде ёледиле. Бу дженгилиуден сора Генрих Мо шахарда 1422 джылда ёледи. Аны джангыз джыллыкъ джашын Ингилиз бла Францияны королу баямлайдыла, алай а Арманьякла шашхынлы Карлны джашы джанлы болгъанлары себебли, къазауат андан ары барады.
1423 джылда Краванда сермешиуде бирлешген француз-шотланд аскерле дженгиледиле. Бу сермешиуде 4 минг чакълы бир ингилизли кеслеринден юч къатха кёб джауланы хорлайдыла. Француз аскерлени къаушатылгъанлары себебли, Пикардия бла Францияны къыбыласыны арасында байлам юзюледи. Эки юлешиннген Франция айры айры, бири бирине болушалмай сермеширге керек болады. Бу VII Карлны ишине уллу заран болады. Краванда дженгилиуден сора, французла талай сермешиуде да хорланадыла.
Къазауатны тохтатмай, 1428 джылда ингилизлиле Орлеанны къуршалайдыла. 1428 джылгъа политика сахнагъа Жанна д’Арк чыгъады.
Ахыр тюрлениу. Ингилизлилени Франциядан къысталыуу (1428-1453)
[тюзет | къайнакъны тюзет]1424 джылда VI Генрихни ата къарнашлары регентлик ючюн къазауатны башлайдыла, аланы бири, Хамфри, герцог Глостер, Якобе, графиня Геннегау бла юйлениб Голландияны къолгъа алады, Голландияны эсе иеликлерин орнуна салыргъа излегени бургунд герцог III Филипп Огъурлу бла конфиктге киреди.
1428 джылда ингилизлиле Орлеанны къуршалагъандыла. Алай а шахарны толу блокада этерге къарыулары джетмегенди. 1429 джылда Жанна д'Арк дофинни аннга Орлеанны блокадасын къоратыр ючюн аскер берирге унатханды. Аскерлерини кёллерин кёлтюрюб, аскерлени аллында ингилизлилени ургъанды. Джау шахарны къатындан ыхтырылгъанды. Жаннаны хорламы бла кёллениб, французлула Луараны джагъасында талай магъаналы шахарны кючлейдиле. Андан кёб турмай Патеде сермешиуде ингилиз аскерлени къаушатыб, дофин VII Карл ат бла тахтагъа олтургъан Реймсге джолну ачады.
1430 джылда Жаннаны бургундлула тутуб ингилизлилеге бередиле. 1431 джылда Жаннаны асылыу огъунакъ къазауатны барыууна ауурлукъ этелмегенди. 1435 джылда бургундлула Францияны королу джанлы боладыла, III Фмлипп Карл бла Арасс мамрлыкъ кесаматха къол салыб, Парижни къойгъанды. Бургундиягъа ышаныргъа болмаса да, Нидерландла бла урушлагъа бёлюннген Бургундиядан къоркъуу къалмагъанды. Бу барысы да Карлгъа аскер бла правительствону джангыртыргъа мадар бергенди. Француз командирле дю Гекленни стратегиясын къайтара, шахарланы ингилизлиледен сыйырыб баргъандыла. 1449 джылда французлула Руанны сыйыргъандыла. БФорминьиде сермешиуде граф де Клермон ингилиз аскерлени талкъ этиб къаушатханды. Ингилиз аскерле, кеслери джанлы Гасконну къутхарыргъа излеб алгъа уруулары эсебсиз къалгъанды: ингилиз аскерлени Кастийонда сермешиуде къаушатхандыла. Бу сермешиу Джюзджыллыкъ къазауатны ахыр сермешиую болгъанды. 1453 джылда Бордодагъы ингилиз гарнизонну капитуляциясы Джюзджыллыкъ къазауатны ахыры болгъанды.
Къазауатны эсеблери
[тюзет | къайнакъны тюзет]Къазауатны эсебинде Ингилиз континетде 1558 джылгъа дери къолларында къалгъан Каледен тышында иеликлерин тас этгенди. Ич къазауатла бла къарыуу таусулгъан Ингилизни, континентде джерлерин къайтарыргъа кючю къалмагъанды.
Къазауатны баргъан кёзюуюнде аны халы да тюрленнгенди: француз таджха бойсуннган эки феодалны арасында джер ючюн къазауатндан башланыб, эки монархны арасында къазауатха кёчгенди, эки халкъны арасында къазауат халгъа келгенди. Къазауат аскер ишни айныууна уллу себеб болгъанды: сермешиу майданлада джаяу аскерни оруну ёсгенди, биринчи дайым аскерле къуралгъандыла. Джангы сауут тюрлюле чыкъгъандыла, от сауутланы джаратылыуна да шартла чыкъгъандыла.
Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ Don O’Reilly. «Hundred Years' War: Joan of Arc and the Siege of Orléans». TheHistoryNet.com
- ↑ 2,0 2,1 Д. Шпаковский, А. МакБрайд Французская армия в Столетней войне