Бирикген провинцияла
| Джети бирлешген тёбен джуртланы республикасы нидерл. Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Девизи Concordia res parvae crescunt | |||||||||
| |||||||||
| Ара шахары | Гаага (де-факто) | ||||||||
| Тил(лер)и | нидерланд тил | ||||||||
| Дини | Кальвинизм | ||||||||
| Кърал оноууну формасы | республика | ||||||||
.svg)
Нидерландланы Бирикген Провинцияларыны Республикасы (официал толу аты Джети бирлешген тёбен джуртланы республикасы, нидерл. Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden) —XVI ёмюрдеги Нидерланд буржуаз революцияны хорламыны эсебинде къуралгъан европачы къралды. 1581 бла 1795 джылланы арасында болгъанды. Республиканы территориясы бусагъатдагъы Нидерландланы Королевствосуну территориясындан бир кесек азыракъ болгъанды.
Республика джети провинция (Голландия, Зеландия, Утрехт, Гронинген, Гельдерн, Оверэйсел, Фрисландия) бла Генерал джерлени конфедерациясы болгъанды.
Конфедерация 1579 джылда Утрехт унияны тамалында къуралгъанды. 1581 джылда Антлы къоюуню акты басмаланнганды, анда Испанияны королу Нидерландлада къуллугъун тындырмагъаны себебли, законлу королу саналмагъаны баямланнганды. Республиканы бойсунмауун ахыры бла 1648 джылны Вестфалия мамырлыкъ тамалында танылгъанды.
Республиканы кърал къуралышы уллу дараджада архаика эмда мизамсыз болгъанды. Провинцияланы буруннгу энчи эркинликлери сакъланнганды. Республикада баш власть орган Генерал Штатла болгъандыла. Аны бла бирге болгъан Кърал Кенгеш XVII ёмюрде кесини магъанасын тас этгенди. Аны тышында башха ортакъ власть орган кёб заманны къуралмагъанды. Толтуруучу властны де-факто Оран-Нассау династиядан статхаудерле къолда тутхадыла, аны тышында республиканы сауутлу кючлерини башчылыкъ этгенле да аладан болгъанды. Унитар монархия кюч статхаудерле болуб бир джанында, респубилкан система пенсионарий келечилигинде башха джанында болуб эришиу 17-18 ёмрюрлени узунлугъунда баргъанды.
Уллу пенсионарий — Нидерланд республикада башха джууаблы кърал постду. Пенсионарийни къолунда бир-бирде бютеу оноу тюшгенида болгъанды. Уллу буржуазияны келечиси Ян де Витт (1625—1672), пенсионарий болгъан заманында, 1650 джылда статхаудер къуллукъну къурутууун къарыулаб, статхаудерсиз кёзюу атны джюрютген заманда (1650—1672 дж.дж.) Бирикген Провинцияланы джангыз оноучусу болуб тургъанды. Аны правительствосуну эм уллу джетишими Ингилизни къазауатда хорламы болгъанды (1666). Францияны Республикагъа чабханындан сора (Голланд къазауат) 1672 джылда кючлю халкъ къозгъалыу болгъанды, Ян де Витт къуллугъундан къысталгъанды (кечирек оранжистле удуруб, аны халкъ ёлтюргенди). Аны ызындан III Вильгельм Оранчы адмирал, аскер башчы эмда статхаудер болуб сайланады. Аны ёлюмюнден сора экинчи статхаудерсиз кёзюу болады, аны ызы бла 1747 джылда Бирикген провинцияланы статхаудери болуб IV Вильгельм Оранчы баямланады. 1748 джылда ол статхаудер къуллукъну осуйлукъ джорукъгъа келтиреди.
Тохтаусуз къазауатла болгъанлыкъгъа, XVII ёмюр нидерланд экомномиканы джашнагъан кёзюую болгъанды. Нидерланд саудюгерле ич европачы саудалада, Балтика эмда Джерле арасы тенгизледе, Германия бла Уллу Британияда бийлик этгендиле. Антверпенни хорлаб, Амстердам Европаны сатыу-алыу аралыгъы болгъанды. Голланд чабакъ тутуучу кемеле Шимал тенгизни къолда тутхандыла. Республика кесини кючюн узакъ джерлеге да джайгъанды, эмда джетишимли Ост- эмда Вест-Инд компаниялырыны эсебинде Къыбыла-Кюнчыгъыш Азия бла Америкада кенг колонияланы кючлегенди. 1602 джылда къуралгъан Голланд Ост-Инд компания Индий эмда Шош океанланы бассейнлеринде монополия сатыу-алыугъа ие болгъанды. Компания ингилизлиле бла конкуренцияны чыдаб тюрлю-тюрлю экзотикалыкъ товарланы Европагъа джибергенлей тургъанды. Генерал Штатланы аты бла компания къазауат баямлау бла мамырлыкъгъа къол салыугъа хакъгъа ие болгъанды, колониялада шахарла эмда башха бегиген джерлешимле къурургъа, ачха басаргъа, джерли властла бла кесаматла къураргъа, колониялада къуллукъчуланы салыргъа эркин болгъанды. Аны уллу хайырлары къралны экономика айныуунда уллу магъана болгъанды. Голланд Вест-Инд компанияны джетишимлери алай уллу болмагъанды. Аллында ол къулланы сатыу-алыуу эмда каперлик (португал эмда испан кемелени кючлеу) бла кюрешгенди. Компанияны тамал пунктлары Кариб тенгиздеги эмда Джангы Голландияда (бусагъатдагъы Нью-Йорк бла Нью-Джерси штатланы джеринде) джерлешимледе болгъанды. XVII ёмюрню экинчи джарымында Голландия бла Ингилизни арасында дуния тенгиз саудюгерликде алчылыкъ ючюн кюреш къызыу болгъанды, ол колонияла ючюн къазауатлагъа келтиргенди. Алай а XVII ёмюрню 80-чы джылларында эки къралны тыш политикада оюмлары джуукълаша башлагъанды. Аны чуруму абсолютист Францияны агрессив политикасы болгъанды. Ингилиз-голланд бирлик 1689 джылда III Вильгельм Оранчы ингилиз король болуб баямланнганындан сора, андан да бек кючлю болгъанды.
XVIII ёмюрню аллында Голланд республиканы Европада политикалыкъ ауурлугъу къарысуз бола башлагъанды. Республика экономикасын 17 ёмюрде дараджада туталса да, Франция эмда Ингилиз континетде биринчи роллагъа чыгъа башлагъандыла. Экономика сферада Ингилизни доминациясы кючлене башланнганды. Халкъла арасы илишкиледе Нидерландла нейтратилетни тутхандыла, ол кърал ичинде политика болумну стабилизациясына эмда сатыу-алыуда айныугъа себеб болгъанды.
Тёртюнчю ингилиз-голланд къазауатда Республиканы дженгилиую (Голландия Уллу Британиягъа талай колониясын берирге эмда аны гражданларына Голланд Ост-Индияда тыйгъычсыз сатыу-алыу этерге эркинлик берирге зорланнганды), кючлю ич политика кризисге келтиргенди. 1787 джылда Батав революция атны джюрютген болуулада, статхаудер къысталгъанды эмда орнуна прусс аскер интервенцияны эсебинде орнуна салыннганды. 1795 джылда Биринчи Коалицияны къазауатыны заманында, Француз республиканы аскерлери, Пишегрюню башчылыгъында Республиканы оккупация этгенди. Франциягъа «бала» Батав республика къуралады, 1806 джылда Наполеон аны башына къарнашы Луини салыб королевство этеди, 1810 джылда аны территориясы наполеончу Француз империягъа къошулады.
1813 джылны 30-чу ноябрында VI Виллем Оранчы кемеден къралны джагасына тюшгенди, эмда аннга халкъ миллет джигитча къарагъандыла. Мычымай аны Бирлешген Нидерландланы Суверен Принци этиб баямлагъандыла. 1815 джылда Нидерланландланы бирикген королевствосу къуралады, аннга «Австриячы Нидерландла» да киредиле (бусагъатдагъы Бельгия). VI Виллем бу бирикген къралны королу болады, алай бла монархия мизам бегитиледи.