Республика
| Кърал оноуну формалары |
|---|
Респу́блика (лат. res publica, «биргелей иш») — огъары оноу, белгили бир болджалгъа халкъ сайлагъан (хаманда болмайды) органла бла бардырылгъан Кърал оноуну формасыды. Бусагъатда 190 къралдан, 140 республикады.
Республикада бу ышанла болуучандыла:
- Бирбашлы эмда коллегиялы оноу джюрютген органланы болууу — президент эмда парламент. Парламент закончыгъарыучу властды. Президентни борчу — толтуруучу властны джюрютюу, алай а бу бютеу республикалада да болмайды.
- Кърал башчыны эмда кърал оноуну башха органларыны белгили бир болджалгъа сайлау. Сёз ючюн, президент бла парламент халкъ бла белгили бир болджалгъа сайланадыла.
- Къралны башчысыны закон аллында джууаблылыгъы. Сёз ючюн, Россия Федерацияны Конституциясына кёре, парламент президентни законнга къаршчы иш этсе, орнундан къоратыргъа эркинлиги барды.
- Конституция бла белгиленнген кёзюуледе, президентни къралны аты бла сёлеширге эркинлиги барды.
- Адам хакъланы, кърал хакъланы аллында баш болууу.
- Властны тамалы халкъ баямланады.
- Огъары власть властланы айырылыууну принципинде тамалланнганды.
Республикаланы классификациясы, кърал властны къалай бардырылгънана кёре, эмда кърал-хакъла илишкилени субъектлерини къайсысында кёб полномочия болгъанына кёре этиледи. Неда, башхасыча айтсакъ, респубилкала бу юч параметрге кёре юлешинедиле:
- парламент къалай сайланады,
- правительство къалай къуралады,
- президентге къаллай бир полномочие бериледи.
Тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]Бюгюн дунияны къралларыны асламысы республикаладыла. Бир-бирле республикаланы арт кёзюуню кърал оноу формасы эмда демократияны синоними болгъанына ийнансалада, кертиси алай тюлдю. Бу терс оюм, эскиледен монархия формалы къраллыкъланы саны аслам болгъаны ючюн чыкъгъанды. Биринчи республикала антик заманлада огъуна къуралгъандыла ( «Афин демократия» и «Рим республика»).
Орта ёмюрледе бусагъатдагъы Россия Федерацияны джеринде узун заманны Новгород республика бла Псков республика болгъанды (къысха заманда Тверь бла Москвада да болгъанды).
В Европада минг джылдан артыкъ Венециан республика болгъанды.
Дубровник республика — шахар-кърал, XIV-чю ёмюрден 1808-чи джылгъа дери болгъанды.
301 джыл къуралгъан Сан-Марино республика уа бусагъатдада турады.
Бусагъатдагъы республикаланы асламысында къралны башчысы (кёбюсюне, президент) бютеухалкъ сайлаула бла, неда бютеухалкъ сайлаула бла сайланнган парламент бла сайланады. Къралны башчысыны власты конституцясына кёре чекленеди. Бир-бирледе уллу полномочиялары болады (АБШ, Россия, Франция), бир-бирледе уа къуру церемонялыкъ функциялары болады (Австрия, Германия, Италия).
Орта ёмюрдеги республикалача болмай, бусагъатдагъы демократиялыкъ къраллада президентни полномочияларыны болджалы чеклениб къалмай, болджалланы саныда чекленеди. Къралны башчысыны властыда чекленеди, хар къралда кесича. Бусагъатдагъы республикалада сайлау хакълары бютеулей адамлада барды. Сез ючюн Венециан республикада дож боджалсыз сайланнганды, сайлау хакъларыда бютеу адамлада болмай, сайламалада болгъанды, кесида чексиз полномочиялагъа ие болгъанды. Бу заманладада бир-бир къраллада сайлаула бютеухалкъ тюлдюле. КъАР-да 1990-чы джыллагъа дери негрле бла мулатлада сайлау хакъ болмагънды.
Республикалада бютеу гражданланы тенг хакълары болады, алай а бютеу джашагъан адамлада, анда туугъан болсада гражданлыкъ болмайды.
Бир-бир республикалада ёмюрлюк сенатолрла боладыла (Италия, Франция), алай а аланы орунлары осуйлукъ къалмайды.
Республика демократияны синоними тюлдю. Кёб къралда, официал республикалада, президентни сайлаулары тыйылады неда альтернативсиз халда барылады. Бир-бир монархия къраллада уа демократия институтла кючлюдюле, алай а республикада демократияны ёсдюрюрге мадар кёбдю дерге боллукъду. Республика — эм кёб джайылгъан кърал оноу формады. Монархия бир-бир къраллада адет бла къалгъан болмаса, керти власт сайланнган органладады.