Диктатор бетни къайнагъына къара

{{Толтуруучу власть}}
'''Дикта́тор''' ({{lang-la|dictator}},  ''dicto'' — «оноу этеме», «зорлайма»):

#Диктатор режимни башында тургъан адам (''[[диктатура]]гъа'' къара), законну башында болгъан, властыны чеги болмагъан кърал башчы.
#[[Буруннгу Рим]]де, къралгъа ич неда тыш къоркъуу болса, эм кёбю бла 6 айгъа [[Сенат (Буруннгу Рим)|сенат]]ны оноуу бла властны бир къолда тутар ючюн [[Консул (Буруннгу Рим)|консул]]ла сайлагъан адамды.
#(къыйдыргъан магъанасы) — къаты, [[авторитарлыкъ|авторитар]] башчы, мюлкде неда башха джерде чексиз власты болгъан адам.

== Рим диктаторла ==
{{Main|Диктатор (Буруннгу Рим)}}
Буруннгу Римде диктаторну сайлау процедура былай болгъанды: сенат «кёзюусюз [[сенатусконсульт]] (бегим)» алгъанды, ол быллай формула бла белгиленнгенди: «[[Консул (Буруннгу Рим)|Консул]]ла къралгъа заран тюшмез ючюн, мадарла алсынла». Андан сора консулла диктоторны атын баямлаб, кеслерини [[ликтор]]ларын чачадыла, ала барысы да диктаторгъа кёчедиле (консуллада 12-шер ликтор болса, диктаторда 24 болгъанды); алай бла ала диктаторну аллында тюз гражданла боладыл, [[халкъ трибунла]]ны тышында, бютеу гражданланы юсюнде джашау бла ёлюм хакъы болгъанча, консуллада да аллай хакълары болгъанды. Сайланнганындан сора диктатор кесине болушлукъчу — «атлы аскерни башчысын» сайлагъанды.

Диктатор, кърал властны бютёую бла къолда тутханды. Диктатор сайланнганындан сора аны титулуна, чурум ат къошулгъанды (сёз ючюн, уруш къоркъууда сайланнган диктаторгъа — ''Dictator rei gerundae causa'' — «къазауат бардырлыкъ диктатор»). Б. э. д. IV ёмюрге дери диктаторну бегимине къаршчы халкъ джыйылыугъа ([[комицияла]]гъа) апелляция берирге болмагъанды. Диктаторгъа бютёу оноучула, консулла да къошулуб бойсуннгандыла. Аллында диктатор болуб къуру [[патрицийле]] сайланыргъа болгъандыла, алай а б. э. д. 356 джылгъа дери [[плебейле]] да сайланыргъа болгъандыла. Бир-бирде диктатор джангыз бир джумушну толтурур ючюн салыннганды, сёз ючюн, «чюй урлукъ диктатор» (байрамны заманында дин адет).

Кеч республиканы кёзюуюнде, болджалсыз салыннган диктаторла [[Сулла]]ны бла [[Гай Юлий Цезарь|Цезарны]] заманында (''dictator perpetuus'') диктатор, монархия халны тутуб башлагъанды. Б. э. д. 44 джылда [[Марк Антоний]] бла къоратылгъанды.

== Джангы эмда эм джангы заман ==
Джангы заманда (артыкъсыз да [[Француз революция]]ны заманындан башлаб) термин джангыдан тууады, ол заманда къоркъуулу заманда чексиз власты болгъан адамны белгилегенди.

Чексиз власть, диктатор бютёу оноуну кеси алады деген магъанагъа келмейди, ол адамны къарыуундан келлик тюлдю. Анда кенгешчи органла да болургъа боладыла (кёбюсюне болгъан да этедиле), ала къагъытда баш власть эркинликлеге да иедиле. Алай а диктатураны шартларында ала кеслерини буйрукъларын, бегимлерин диктатор белгилеген чекде чыгъарадыла.

Джангы заманны къралларында эм белгили диктаторлары быладыла: [[Адольф Гитлер]], [[Бенито Муссолини]], [[Иосиф Сталин]], [[Франсиско Франко]], [[Аугусто Пиночет]], [[Пол Пот]], [[Николае Чаушеску]], [[Ким Ир Сен]] эмда башхала.

== The Foreign Policy журналгъа кёре эм джангы заманны диктаторлары ==

[[Foreign Policy]] журнал [[2010 джыл]]да бусагъат заманны 23 эм аман диктаторуну тизмесин басмалагъанды.

=== Тизим ===
{| class="wikitable sortable"
|+align="bottom"|
|-
! № !!Аты !! Къралы !! Оноу джыллары !! Джылларыны саны
|-
| 1 || [[Ким Чен Ир]] <br /> (1942—2011)|| {{Байракъландырыу|Шимал Корея}} ||1994—2011|| 17
|-
| 2 || [[Мугабе, Роберт|Роберт Мугабе]] <br /> (1924)|| {{Байракъландырыу|Зимбабве}} ||1980 — бусагъатха дери|| 32
|-
| 3 || [[Тан Шве]] <br /> (1933)|| {{Байракъландырыу|Мьянма}} ||1992—2011 || 18
|-
| 4 || [[Омар аль-Башир]] <br /> (1944)|| {{Байракъландырыу|Судан}} ||1989 — бусагъат заман|| 23
|-
| 5 || [[Бердымухамедов, Гурбангулы Мяликгулыевич|Гурбангулы Бердымухамедов]] <br /> (1957)|| {{Байракъландырыу|Тюркменистан}} ||2007 —бусагъат заман|| 5
|-
| 6 || [[Афеворк, Исайя|Исайя Афеворк]] <br /> (1946)|| {{Байракъландырыу|Эритрея}} ||1993 — бусагъат заман|| 9
|-
| 7 || [[Каримов, Ислам Абдуганиевич|Ислам Каримов]] <br /> (1938)|| {{Байракъландырыу|Юзбекистан}} ||1990 — бусагъат заман|| 12
|-
| 8 || [[Ахмадинежад, Махмуд|Махмуд Ахмадинежад]] <br /> (1956)|| {{Байракъландырыу|Иран}} ||2005 — бусагъат заман || 7
|-
| 9 || [[Зенауи, Мелес|Мелес Зенауи]] <br /> (1955)|| {{Байракъландырыу|Эфиопия}} ||1991 — бусагъат заман|| 11
|-
| 10 || [[Ху Цзиньтао]] <br /> (1942)|| {{Байракъландырыу|Къытай}} ||2003 — бусагъат заман|| 9
|-
| 11 || [[Муаммар Каддафи]] <br /> (1942—2011)|| {{Байракъландырыу|Ливия}} ||1969—2011 || 42
|-
| 12 || [[Башар аль-Асад]] <br /> (1965)|| {{Байракъландырыу|Сирия}} ||2000 — бусагъат заман|| 12
|-
| 13 || [[Идрис Деби]] <br /> (1952)|| {{Байракъландырыу|Чад}} ||1990 — бусагъат заман|| 12
|-
| 14 || [[Теодоро Обианг Нгема Мбасого]] <br /> (1942)|| {{Байракъландырыу|Экваториал Гвинея}} ||1979 — бусагъат заман|| 33
|-
| 15 || [[Хосни Мубарак]] <br /> (1928)|| {{Байракъландырыу|Мисир}} ||1981—2011|| 29
|-
| 16 || [[Яйя Джамме]] <br /> (1965)|| {{Байракъландырыу|Гамбия}} ||1994 — бусагъат заман|| 8
|-
| 17 || [[Уго Чавес]] <br /> (1954)|| {{Байракъландырыу|Венесуэла }} ||1999 — бусагъат заман|| 13
|-
| 18 || [[Блэз Компаоре]] <br /> (1951)|| {{Байракъландырыу|Буркина-Фасо}} ||1987 — бусагъат заман|| 28
|-
| 19 || [[Йовери Мусевени]] <br /> (1944)|| {{Байракъландырыу|Уганда}} ||1986 — бусагъат заман|| 29
|-
| 20 || [[Поль Кагаме]] <br /> (1957)|| {{Байракъландырыу|Руанда}} ||2000 — бусагъат заман|| 12
|-
| 21 || [[Рауль Кастро]] <br /> (1931)|| {{Байракъландырыу|Куба}} ||2008 — бусагъат заман|| 4
|-
| 22 || [[Александр Лукашенко]] <br /> (1954)|| {{Байракъландырыу|Беларусь}} ||1994 — бусагъат заман|| 18
|-
| 23 || [[Поль Бийя]] <br /> (1933)|| {{Байракъландырыу|Камерун}} ||1982 — бусагъат заман|| 30
|}

== Литература ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Диктатор}}
* {{Китаб
 |автор         = Кох-Хиллебрехт М.
 |часть         = 
 |заглавие      = Homo Гитлер: психограмма диктатора
 |оригинал      = Homo Hitler. Psychogramm des deutschen Diktators
 |ссылка        = 
 |издание       = 
 |ответственный = 
 |место         = Минск
 |издательство  = Попурри
 |год           = 2003
 |том           = 
 |страницы      = 
 |страниц       = 416
 |isbn          = 985-438-767-4
}}{{ref-ru}}


{{stub|политика}}

[[Категория:Титулла]]
[[Категория:Кърал]]