Диктатор
| Толтуруучу власть |
|---|
Дикта́тор (лат. dictator, dicto — «оноу этеме», «зорлайма»):
- Диктатор режимни башында тургъан адам (диктатурагъа къара), законну башында болгъан, властыны чеги болмагъан кърал башчы.
- Буруннгу Римде, къралгъа ич неда тыш къоркъуу болса, эм кёбю бла 6 айгъа сенатны оноуу бла властны бир къолда тутар ючюн консулла сайлагъан адамды.
- (къыйдыргъан магъанасы) — къаты, авторитар башчы, мюлкде неда башха джерде чексиз власты болгъан адам.
Рим диктаторла
[тюзет | къайнакъны тюзет]Буруннгу Римде диктаторну сайлау процедура былай болгъанды: сенат «кёзюусюз сенатусконсульт (бегим)» алгъанды, ол быллай формула бла белгиленнгенди: «Консулла къралгъа заран тюшмез ючюн, мадарла алсынла». Андан сора консулла диктоторны атын баямлаб, кеслерини ликторларын чачадыла, ала барысы да диктаторгъа кёчедиле (консуллада 12-шер ликтор болса, диктаторда 24 болгъанды); алай бла ала диктаторну аллында тюз гражданла боладыл, халкъ трибунланы тышында, бютеу гражданланы юсюнде джашау бла ёлюм хакъы болгъанча, консуллада да аллай хакълары болгъанды. Сайланнганындан сора диктатор кесине болушлукъчу — «атлы аскерни башчысын» сайлагъанды.
Диктатор, кърал властны бютёую бла къолда тутханды. Диктатор сайланнганындан сора аны титулуна, чурум ат къошулгъанды (сёз ючюн, уруш къоркъууда сайланнган диктаторгъа — Dictator rei gerundae causa — «къазауат бардырлыкъ диктатор»). Б. э. д. IV ёмюрге дери диктаторну бегимине къаршчы халкъ джыйылыугъа (комициялагъа) апелляция берирге болмагъанды. Диктаторгъа бютёу оноучула, консулла да къошулуб бойсуннгандыла. Аллында диктатор болуб къуру патрицийле сайланыргъа болгъандыла, алай а б. э. д. 356 джылгъа дери плебейле да сайланыргъа болгъандыла. Бир-бирде диктатор джангыз бир джумушну толтурур ючюн салыннганды, сёз ючюн, «чюй урлукъ диктатор» (байрамны заманында дин адет).
Кеч республиканы кёзюуюнде, болджалсыз салыннган диктаторла Сулланы бла Цезарны заманында (dictator perpetuus) диктатор, монархия халны тутуб башлагъанды. Б. э. д. 44 джылда Марк Антоний бла къоратылгъанды.
Джангы эмда эм джангы заман
[тюзет | къайнакъны тюзет]Джангы заманда (артыкъсыз да Француз революцияны заманындан башлаб) термин джангыдан тууады, ол заманда къоркъуулу заманда чексиз власты болгъан адамны белгилегенди.
Чексиз власть, диктатор бютёу оноуну кеси алады деген магъанагъа келмейди, ол адамны къарыуундан келлик тюлдю. Анда кенгешчи органла да болургъа боладыла (кёбюсюне болгъан да этедиле), ала къагъытда баш власть эркинликлеге да иедиле. Алай а диктатураны шартларында ала кеслерини буйрукъларын, бегимлерин диктатор белгилеген чекде чыгъарадыла.
Джангы заманны къралларында эм белгили диктаторлары быладыла: Адольф Гитлер, Бенито Муссолини, Иосиф Сталин, Франсиско Франко, Аугусто Пиночет, Пол Пот, Николае Чаушеску, Ким Ир Сен эмда башхала.
The Foreign Policy журналгъа кёре эм джангы заманны диктаторлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Foreign Policy журнал 2010 джылда бусагъат заманны 23 эм аман диктаторуну тизмесин басмалагъанды.
Тизим
[тюзет | къайнакъны тюзет]| № | Аты | Къралы | Оноу джыллары | Джылларыны саны |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Ким Чен Ир (1942—2011) |  КХДР | 1994—2011 | 17 |
| 2 | Роберт Мугабе (1924) |  Зимбабве | 1980 — бусагъатха дери | 32 |
| 3 | Тан Шве (1933) |  Мьянма | 1992—2011 | 18 |
| 4 | Омар аль-Башир (1944) |  Судан | 1989 — бусагъат заман | 23 |
| 5 | Гурбангулы Бердымухамедов (1957) |  Тюркменистан | 2007 —бусагъат заман | 5 |
| 6 | Исайя Афеворк (1946) |  Эритрея | 1993 — бусагъат заман | 9 |
| 7 | Ислам Каримов (1938) |  Юзбекистан | 1990 — бусагъат заман | 12 |
| 8 | Махмуд Ахмадинежад (1956) |  Иран | 2005 — бусагъат заман | 7 |
| 9 | Мелес Зенауи (1955) |  Эфиопия | 1991 — бусагъат заман | 11 |
| 10 | Ху Цзиньтао (1942) |  КъХР | 2003 — бусагъат заман | 9 |
| 11 | Муаммар Каддафи (1942—2011) |  Ливия | 1969—2011 | 42 |
| 12 | Башар аль-Асад (1965) |  Сирия | 2000 — бусагъат заман | 12 |
| 13 | Идрис Деби (1952) |  Чад | 1990 — бусагъат заман | 12 |
| 14 | Теодоро Обианг Нгема Мбасого (1942) |  Экваториал Гвинея | 1979 — бусагъат заман | 33 |
| 15 | Хосни Мубарак (1928) |  Мисир | 1981—2011 | 29 |
| 16 | Яйя Джамме (1965) |  Гамбия | 1994 — бусагъат заман | 8 |
| 17 | Уго Чавес (1954) |  Венесуэла | 1999 — бусагъат заман | 13 |
| 18 | Блэз Компаоре (1951) |  Буркина-Фасо | 1987 — бусагъат заман | 28 |
| 19 | Йовери Мусевени (1944) |  Уганда | 1986 — бусагъат заман | 29 |
| 20 | Поль Кагаме (1957) |  Руанда | 2000 — бусагъат заман | 12 |
| 21 | Рауль Кастро (1931) |  Куба | 2008 — бусагъат заман | 4 |
| 22 | Александр Лукашенко (1954) |  Беларусь | 1994 — бусагъат заман | 18 |
| 23 | Поль Бийя (1933) |  Камерун | 1982 — бусагъат заман | 30 |
Литература
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Диктатор // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- Кох-Хиллебрехт М. Homo Гитлер: психограмма диктатора = Homo Hitler. Psychogramm des deutschen Diktators. — Минск: Попурри, 2003. — 416 б. — ISBN 985-438-767-4.(орус.)
 Бу, политиканы юсюнден тамамланмагъан статьяды. Бу статьяны тюзетиб эмда информация къошуб, проектге болушургъа боллукъсуз. |