Илму
Илму — объектив, системалыкъ къуралгъан эмда табигъатны, джамагъатны эм ангыны юсюнден билимлеге таяннган адам таныу ишлемни энчи тюрлюсюдю. Бу ишлемни тамалында илму фактланы джыйыу, таймаздан джангыртыу эмда системалашдырыу, критикалыкъ анализ эмда аннга таяннган, синтез барды. Ала къуру табигъат эмда джамагъат болууланы кёргюзюб къоймай, чурум-эсеб байламны къурайдыла, прогноз этедиле.
Илмуну тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]«Илму» (ингил. science) эмда «алим» (ингил. scientist) терминлени биринчи кере Уильямом Уэвелл (1794-1866) «Индукциялыкъ илмуланы философиясы» деген ишинде 1840 джыл хайырланнганды: «…бизге имлу бла кюрешгенни атын белгилерге бир да бек керекди. Мен Алим дегенни табха санайма».
Джазманы айныуу бла буруннгу цивилизацияланы къралларында табийгъатны, адамны эмда джамагъатны юсюнден эмпириялыкъ билимле джыйылыгъандыла, аны тамалында математиканы, логиканы, геометрияны, астрономияны, медицинаны джетеклери къуралгъандыла. Бусагъатдыгъы алимлени аллында Буруннгу Греция бла Римни философлары болгъандыла, алагъа кертиликни табыуну юсюнден сагъышланыу эм баш ишге саналгъанды. Буруннгу Грецияда билимлени классификациясыны вариантлары чыкъгъанды.
Илму, бусагъатдагъы ангыламда, XVI—XVII ёмюрледе къуралыб башлагъанды. Тарих айныуунда аны эткиси техника бла технологияны айнытыудан чыгъыб, джамагъатны эмда культураны да эткилеген магъаналы социал эмда гуманитар институт болады.
Илмуну айныуунда экстенсив эмда революцион кёзюулени айырыргъа боллукъду. Илму революцияла аны структурасын, ангылауну принцилерин, категорияларын эмда методларын тюрлендиргенди
Илму джамагъат
[тюзет | къайнакъны тюзет]Илму бла кюрешген адамланы бютеулейине илму джамагъат дейдиле. Илму джамагъат къош, кесин къургъан системады, анда кърал институтла да, джамагъат организацияла да, энчи къауумла да бардыла. Бу джамагъатны энчилигине властны орнуна, илмуда джетишимлери болгъанны абырайыны мийиклигиди. Ол себебден бир-бирде кърал бла илму джамагъатны арасында тикликле боладыла. Аны тышында, башха социал сфералагъа кёре айры адамланы эффектлиги мийик болгъанын чертирге керекди. Илму джамагъатны баш функцияларыны бирине , илму айныуну баджаргъан джангы идеяла бла теорияланы джакълау, окъуу эмда джангны илму кадрланы хазырлауну дагъаны болууду.
Алимле
[тюзет | къайнакъны тюзет]Алим - дунияны илму суратын къурауда ангыламлы иш бардыргъан, илму иши эм квалификациясы илму джамагъатны джанындан танылгъан, илмуну келечисиди. Квалификациясыны таныуда эм баш ышаннга абырайлы илму чыгъыулада публикацияла бла абырайлы илму конференциялада докладладыла.
Алим джамагъатда педагогика ишге мийик багъа бериледи. Сыйлы окъу заведениеде лекция окъуу, алимни мийик квалификациясы болгъанына шагъатлыкъ этеди. Илму школну къураб, устазны идеяларын айнытхан талай алим хазырлау да бек сыйылыгъа саналады.
Алимни профессионал илмугъа кириуу эмда квалификацияны дараджасы формал халда джерли эмда миллет квалификацион комиссияла бла бегитилирге боладыла (диссертацияланы джакълау кенгеши, аттестацион коммисия д. а. к.). СССР бла Эресейде алимни квалификациясы илму дараджасы бла (илмуланы кандидаты, илмуланы доктору) эмда алим дараджасы бла ( доцент неда профессор) белгиленеди. Илму дараджаланы эмда алим дараджаланы бериу Бютеуроссия Атестацион Коммиссия джанындан бардырылады. Илму дараджаны алыр ючюн, диссертацияны джазыб, энчи кенгешде джакъларгъа керекди, бир-бирледе уллу илму ауурлугъу болгъан адамлагъа диссертация орнуна этилген ишлерини юсюнден доклад бла чеклениб да къалады, алай а бек аз болады. Алим дараджаны алыр ючюн (доцент неда профессор) илму дараджадан сора да педагогика ишни бардырыргъа керекди, сёз ючюн, окъуу-методика чыгъармалары болургъа керекди.
Бу иерархияны эм баш атлауучуна Илмуланы академиясында членлик саналады. Эресейде, алгъын а уа СССР-де да, членликни 'br атлауучу болгъанды биринчиси - Академияны член-корреспондентн, эмда эм башы — академик. Академия — бойсунмагъан илму джамагъатды, эмда академикле бла член-корреспондентлени кеслерини джыйылыуларында сайлайдыла. Кандидатланы Баш окъуу заведенияла бла Илму-излем институтла теджейдиле. Эресейде Илмуланы академиясындан сора да санагъат академияла бардыла, аланы бир-бирлери, сёз ючюн, Медицина илмуланы академиясы, кёбджыллыкъ тарихге иедиле, бир къаууму уа кёб болмай къуралгъандыла, аланы сыйлары Илмуланы Академиясындан тёбенирекди, алай а структуралары аныкъычады.
Илмуланы классификациясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Адам билимни классификация этерге бурун заманладан бери кюрешгендиле, сёз ючюн, Аристотель адам билимни юч къауумгъа юлешгенди: теоретиялыкъ (физика бла философия), практикалыкъ (этика бла политика) эмда поэзиялыкъ (эстетика).[1]
Римчи энциклопедист Марк Варрон былай юлешгенди: грамматика, диалектика, риторика, геометрия, арифметика, астрология, музыка, медицина и архитектура.[1]
Мусульман араб алимле илмуланы араб (поэтика, оратор санат) тыш кърал (астрономия, медицина, математика) илмулагъа юлешгендиле.[1]
Орта ёмюрледе Гуго Сен-Викторячы Дидаскаликонда илмуланы тёрт къауумгъа юлешеди:[2]
- Теориялыкъ илмула (математика, физика).
- Практикалыкъ илмула.
- Механикалыкъ илмула (навигация, эл мюлк, уучулукъ, медицина, театр).
- Логика, аны ичинде грамматика бла риторика.
Роджер Бэкон да илмуланы тёрт къауумгъа юлешгенди: грамматика бла логика, математика, натурфилософия, метафизика эм этика. Табигъатны юсюнден илмуланы тамалына математиканы санагъанды.[2]
Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ 1,0 1,1 1,2 Speziali P. Classification of sciences // Dictionary of the History of Ideas. Vol. 1. P. 464.
- ↑ 2,0 2,1 Speziali P. Classification of sciences // Dictionary of the History of Ideas. Vol. 1. P. 465.