Луизиананы сатыб алыу
Луизиананы сатыб алыу — 1803 джыл Американы Бирлешген Штатларыны Шимал Америкадагъы француз джерлени сатыб алыууду. Сатыб алыннган джерлени ёлчемлери 530 миллион акр чакълы бир боладыв (828 000 миля² неда 2 100 000 км²). Сатыуну багъасы 15 миллион американ доллар неда 80 миллион француз франк болгъанды (кредитге процентлени да санаб, АБШ-гъа бу алыуну багъасы 23 213 568 американ доллар болгъанды). Буну бла саналса, хар акрны багъасы 3 цент неда гектаргъа 7 цент болгъады.
1803 джылны кесаматына кёре АБШ-гъа къошулгъан джерледе бусагъатда талай штат орналыбды:
- Арканзас,
- Миссури,
- Айова,
- Оклахома,
- Канзас,
- Небраска,
- Миннесота штатны къыбыла кесеги,
- Шимал Дакотаны джерини кёбюсю,
- Къыбыла Дакота,
- Нью-Мексикону шимал-кюнбатыш кесеги,
- Монтана штатны кёбюсю,
- Вайомингни бир кесеги,
- Техасны шималы,
- Колорадону кюнчыгъыш джарымы,
- Луизиана штатны бир кесеги (Миссисипи сууну эки джагъасы, Джангы Орлеан шахар бла бирге).
Кёрюшюулени эмда сатыу-алыуну заманында Испания Оклахома шаттаны бир кесегине эмда Канзас бла Луизиана штатланы къыбыла-кюнбатыш кесеклерин даулагъанды. Кесаматха кёре АБШ-гъа бусагъатдагъы Канада провинця болуб тургъан Альберта бла Саскачеванны къыбыла кесеклери да берилгенди. Бу сатыу-алыуда алыннган джер, бусагъатдагъы Бирлешген Штатланы терриориясыны 23% болады.
«Луизиананы сатыб алыу» АБШ-ны ючюнчю президенти Томас Джефферсонну политика джашауунда эм магъаналы политика джетишимлерини бири болгъанды. АБШ-ны конституциясында джангы джерлени алыуну юсюнден джукъ джазылмасада, бу сатыу-алыу закон бла толу джакъланмаса да, Джангы Орлеанны портуну юсю бла американ саудюгерлеге сатыу-алыугъа Испания бла Франция тыйгъыч болгъанлары себебли, бу джоюмгъа президент таукел болады.
Ал тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]1762 джылдан башлаб Луизиана испан колония болады. Кесини география болуму таб болгъаны себебли Джангы Орлеан бютеу Миссисипи сууну — Шимал Американы эм магъаналы суу джолларыны бирин къолда тутханды. Ол себебли саудюгерликде уллу магъанасы болгъанды. Испания 1795 джылны 27-чи октябрында къол салгъан Пинкнини кесаматына кёре американ гражданла Джангы Орлеанны портуну юсю бла экспорт сатыу-алыу бардырыргъа эркинлик алгъандыла. Аны бла бирге кърална кюнчыгъыш эмда кюнбатыш штатларыны арасында унну, тютюнню, этни, джауну эмда башха азыкъланы ташыуун Джангы Орлеанны юсю бла бардырыргъа мадар табхандыла. Кесаматха кёре американ джаны Миссисипи сууну юсю бла навигацияны бардыргъа эркин болгъанды.
Алай а 1798 джылда Испания Кесаматны тохтатыб Бирлешген Штатланы правительствосун къыйын болмугъа салады. 1801 джыл испан губернатор Дон Хуан Мануэль де Сальседо (Don Juan Manuel De Salcedo) маркиз де Каса Кальвону (Casa Calvo) орнуна келеди да , американ сатыу-алыуну джангыдан эркин этеди.
1800 джыл Сан-Ильдефонсода кесаматха кёре, Испания Луизиананы Францияны къолуна береди. Алай а кесемат джашыртын болгъанды, эмда Луизианы Франция контролгъа толусу бла берилгинчи Испан юрисдикацияда саналгъанды. Толу француз контролгъа 1803 джылны 30-чу ноябрында тюшеди, юч ыйыкъдан а уа Бирлешген Штатлагъа сатылады.
Луизиананы тёгерегенди болгъанладан, американ правительство къоркъуулу болады. Джангы Орлеанны порту, къралны кюнчыгъыш-кюнбатыш джарымларын байлагъан эм магъаналы байлам болгъанды. Президент Томас Джефферсон бу ситацияда къралгъа эм иги чыгъыш Джангы Орлеанны эмда Луизиананы Миссисипи суу бла кюнчыгъыш кесегин сатыб алыу болгъанын ангылайды. Джефферсон Джеймс Монро бла Роберт Ливингстонуа Парижге кёрюшюулеге ашырады. Американ келечилени излемлери Джангы Орлеанны эмда аны тёгерегинде джерлени сатыб алыу болгъады. Кишини акъылына келмегенди, французлула нени теджериклерин.
Кёрюшюуле
[тюзет | къайнакъны тюзет]Американ башчыла Испания бла Францияланы арасында Луизиананы Франциягъа бериуню юсюнден джашыртын кесеаматны болгъаны билгенлеринде Парижге келечи иедиле, аланы баш нюзюрлери Джангы Орлеанны сатыб алыу болады. Аллында французлула чыртда унамайдыла.
1802 джыл Ливингстон бла Монрогъа болушлукъгъа Парижге Пьер-Самюэль Дюпон де Немур (фр. Pierre Samuel du Pont de Nemours) джибериледи. АБШ-да джашагъан Дюпон Томас Джефферсонну джууукъ тенги болгъанды, эмда француз истеблишментде керекли байламлары болгъанды. Джашыртын дипломат каналла бла Дюпонт Наполеон бла кёрюшюулени башлайды. Дюпонт Джефферсоннга Францияны къазауат бла къоркъутуу идеяны теджейди, алай Джефферсон унамайды, аны ангылагъанына кёре Луизиана Францияда къалыргъа керекди.
Ол заманлада француз экспедицион кючле Наполеонну кюеую генерал Шарль Леклеркни башчылыгъында Сан-Доминикада (бусагъатдагъы Доминикан республика) къара терили къулланы къозгъалыуларын тохтатыргъа кюрешеди. Алай а Наполеонну нюзюрлери толмайды.
Гваделупа бла Сан-Доминикадагъы политика конфликт къулланы къозгъалыууна кёчеди, къара терили француз абычар Жан-Жак Дессалин бла мулат абычар Александр Петион 1802 джылны октябрында къозгъалгъанланы джанына кёчюб метрополияны колониялыкъ аскерлерине къаршчы партизан къазауат ачадыла. Французланы асламысы 1802 джылны июнунда Франциягъа къачадыла (фр. Toussaint L'Ouverture), сары безгек аурууну джайылыуу да кёб француз аскерчини ёлтюреди. Ол ауруудан генерал Лекрерк да ёледи.
Америкада джетерли кючлери болмагъан Франция Луизиананы къолда туталмазлыгъын ангылайды, аны бла бирге Уллу Британия бла къазауат къачылмазлыкъ болгъанын ангыланады. Ол къазауатха хазырланыу кёб кюч, джоюм излейди, Джангы Дунияда француз империяны къуралыууну идеясы (L’Empire colonial français) унутулады. Наполеон финансла министрине Франсуа де Барбе-Марбуагъа (фр. François de Barbé-Marbois) 1803 джылны 10-чу апрелинде Америкагъа Луизиананы бютеу территориясын сатаргъа разы болгъанын билдирин буюрады. Алай а американлыла бу теджеуге хазыр болмайдыла.
Американ келечиле къуру Джангы Орлеаннга 10 миллион доллар тёлерге хазыр болгъандыла, ала бюутеу Луизиананы 15 миллион долларгъа теджелгенине бек сейир боладыла. Сатыу-алыуну кесаматы 1803 джылны 30-чу апрелинде джарашдырылады. 2-чи майда къол салынады, Вашингтоннгакъол салыннган кесамат 1803 джылны 14-чю июлунда келеди. Луизиананы территориясы мазаллыды, къыбылада Мексикан богъаздан башлаб шималда Рупертни Джерине дери, кюнчыгъышда Миссисипиден башлаб Къаялы таулагъа дери кюнбатышда. Сатлыгъан территорияны ёлчеми ол замандагъы АБШ-ны кесини территориясындан эки къатха кёб болгъанды.