Трансфузиология
Трансфузиология (от лат. transfusio «къуюу» -логия бур.-урум. λέγω «айтама, билдиреме, хапарландырама») — медицинаны, биологиялыкъ эмда аланы алмашыргъан адам чархны суусунларын трансфузия (къатышдырыу) сорууларына къарагъан бёлюмюдю. Аланы ичинде къанны эмда аны компонентлерини, къанны къауумларын эмда къауум антигенлени (гемотрансфузиология тинтеди), лимфаны, эмда бир-бирине келишиуюню, пост-трансфузион реакцияланы эмда аланы профилактикасы бла багъыуун.
Тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]- 1628 дж. — Ингилиз врач Уильям Гарвей адам чархда къан джюрюуню юсюнден ачылыу этеди. Андан сора мычымай биринчи кере да къанны къуюуб кёредиле.
- 1665 дж. — Официал халда белгиленнген биринч къан къуюула бардырылгъандыла: ингилиз врач Ричард Лоуэр (ингил. Richard Lower) ауругъан итлеге башха итлени къанларын куюб къутхарады.
- 1667 дж. — Жан-Батист Дени (фр. Jean-Baptiste Denis) Францияда эмда Ричард Лоуэр Ингилизде бир-бирлеринден хапарсыз къойну къанын адамгъа джетишимли къуйгъанларыны юсюнден джазадыла. Алай болса да, ауур реакцияла себебли, андан сора он джылны адамлагъа джаныууар къан къуюу закон бла джасакъланнганды.
- 1795 дж. — АБШ-да американ врач Филипп Синг Физик (ингил. Philip Syng Physick) адамдан адамгъа биринчи къан трансфузия этеди, алай а аны юсюнден бир джерде да джукъ басмаламайды.
- 1818 дж. — Джеймс Бланделл (ингил. James Blundell), британ акушер, къозлаудан сора къанауу болгъан тиширыугъа джетишимли башха адамны къанын къуяды. Донорлукъ тиширыуну эри этедид, Бланделл эркишиден тёрт унция чакълы бир къанны шприц бла алыб тиширыугъа къуяды. 1825-чи джылдан 1830-чу джылгъа дери Бланделл провёл 10 трансфузия бардыргъанды, аланы бешиси пациентге болушхандыла. Бланделл кесини эсеблерин басмалагъанды эмда къан алыууну эмда къуюууну тынч адырланы лагъымчысы болгъанды.
- 1832 дж. — петербургчу акушер Андрей Мартынович Вольф Эресейде биринчи болуб сабий табхан тиширыугъа эрини къанын джетишимли къуюб, джашауун къутхаргъанды. Вольф Джеймс Бланделлден алгъан аппаратны эмда методиканы хайырландыргъанды.
- 1840 дж. — Сыйлы Джорджну Колледжинде (ингил. St. George’s School) Лондонда Самуэль Армстронг Лэйн (ингил. Samuel Armstrong Lane) Бланделлни башчылыгъында биринчи керек джетишимли гемофилияны багъар мурат бла къан къуяды.
- 1867 дж. — ингилиз хирург Джозеф Листер биринчи кере къан къуюуда инфекция тутмаз ючюн антисептиклени хайырландырады.
- 1873—1880 дждж. — американ трансфузиологла къан орнуна сютню — ийнекникин, эчкиникин эмда адамныкъын къуюб кёредиле.
- 1884 дж. — сютге кёб аман реакция болгъаны себебли туз эритмени къуюб башлайдыла.
- 1900 дж. — Карл Ландштейнер (нем. Karl Landsteiner), австриячы врач, къанны биринчи юч къауумун ачады — A, В эм С. С къауум артдан О болуб алмашдырылгъанды. Кесини ачыулары ючюн Ландштейнер 1930 джылда Нобелни премиясын алгъанды.
- 1902 г. — Ландштейнерни ишдашлары Альфред де Кастелло (ит. Alfred Decastello) эмда Адриано Стурли (ит. Adriano Sturli) къанны къауумларына тёртюнчюню къошадыла — AB.
- 1907 дж. — Гектоэн (Hektoen) донор бла реципиентни къанларын къуюуну аллы бла бир-бирлерине келишгенлерин тинтирге кереклисин теджейди. Рубен Оттенберг (ингил. Reuben Ottenberg) Нью-Йоркда тёрт джанындан да келишиуню тинтиу амал бла биринчи къан къуюуну бардырады. Оттенберг къанны къауумлары Менделни принциплери бла ата-анадан балагъа кёчгенин эслегенди эмда биринчи къан къауумну башхалагъа келишгенин да чертгенди.
- 1908 дж. — Француз хирург Алексис Каррель (фр. Alexis Carrel) къанны уюгъанын тыяр ючюн донорну къан тамырын реципиентни къан тамырына тигиу лагъымны джарашдыргъанды. Бу, бусагъатда туура амал неда анастомоз аты бла бир къауум врачла бусагъатда да органланы кёчюрюуде хайырландырылады, аланы ичинде Чикагодан Д. Б. Мёрфи (ингил. J.B. Murphy) бла Кливлендден Джордж Криле (ингил. George Crile). Бу процедура къан къуюуда уллу джарамагъанлыгъына, органланы трансплантациялалрында хайырланады, ол амал ючюн Каррель 1912 джылда Нобель премияны алгъанды.
- 1908 дж. — Мореши (Moreschi) антиглобулинни реакциясын суратлагъанды.
- 1912 г. — Роджер Ли, Массачусетсни халкъгъа ачыкъ госпиталини врачы, Пол Дадли Вайт бла бирге лаборатория тинтиулеге "Ли-Вайтны къан уюу заманы" атлы ангыламны киргизедиле. Аны тышында Ли дагъыда бек магъаналы бир ачылыу этеди, биринчи къауумну къанын хар кимге да келишгенин, чёртюнчю къаууму болгъан пациентлеге уа къайсы къан да келишгенин сынам джолу бла бегитгенди. Алай бла "универсал донор" бла "универсал реципиент" ангыламла джюрюб башлайдыла.
- 1914 дж. — Донор къанны кёб заманны сакълар амал берген антикоагулянтла джаратылгъандыла, аланы ичинде натрийни цитраты.
- 1915 дж. — Нью-ЙОркдагъы Маунт Синай госпиталь биринчи болуб цитратны туура къан къуюуну орнуна туура болмагъан къан къуюуда хайырланады. Бу лагъымны джаратылыуууну уллу магъанасы болгъанлыкъгъа , цитратны кёбчюлюкде хайырланыб башлагъанлары 10 джылгъа кечикгенди.
- 1916 дж. — Фрэнсис Рус эмда Д. Р. Турнер биринчи болуб натрийни цитратын эмда глюкозаны къанны талай кюнню сакълауда хайырландырыб башлайдыла. Къанны джабыкъ контейнерледе асыраб башлайдыла. Биринчи дуния къазауатны заманында Уллу Британия къанны къуюуну мобил станцияларын хайырландырыб башлайдыла (лагъымчыгъа Освальд Робертсон саналады).
- 1930 джыл — Сергей Сергеевич Юдин дуния биринчи болуб ёлюкню къанын къуйгъанды.