Алфавит

Википедия — эркин энциклопедияны статьясы.

Алфавит (грек. ἀλφάβητος, грек. ἄλφα бла грек. βῆταгрек алфавитни аллындагъы эки харифини аты[1])

  1. Джазманы фонетика шекилиди, эмда белгилери стандарт алфавит джорукъ бла тизилгендиле. Алфавитде айры белгиле - харифле - тилни айры фонемаларын белгилейдиле. Алфавитни башха джазмаладан башхалыгъыда буду (пикторгаф джазма - белгиле ангыламланы белгилейдиле, морфем джазма, логографиялыкъ джазмалада морфемала неда энчи сёзле. Талай тюрлюсюн айырадыла:


Хар фонемегъа кесини белгисин хайырланыу, белгилени санларын азайтыб, джазманы тынч этерге себеб болады.

Тиллени бир-бирлеринден фонетика системаларыны къыйын болуу, алфавитлени да ёлчелмерини тюрлю-тюрлю этеди. Гиннесни рекордларыны китабына кёре эм кёб хариф кхмер тилни алфавитинде барды - 72, эм аз а уа — 11 (а, b, е, g, i, k, о, р, r, t, u) — Бугенвиль айрымкандагъы ротокас тилни алфавитиндеди (Папуа Джангы Гвинея). Эм эски харифге «о» саналады, бу шекили бла ол биринчи финикий алфавитде чыкъгъанды (б. э. д. 1300 джыл чакълы бир).

Тарихи[тюзет | кодну тюрлендир]

Алфавитни принципи биринчи семит халкъладан чыкъгъанды. Бизни эрагъа дери 3-чю минг джылны ортасында Эбла шахарда джазмачыла (бусагъатдагъы Тель-Мардих, Шимал Сирия) чекич джазманы тамалгъа алыб шумер тилге хайырландырыр ючюн белгилени тунакыланы бирча болгъаны бла бирге башха-башха ачыкълагъа кёре тизгендиле: ma, mi, mu (семит тилде юч ачыкъ барды - a, i, u). Чекич джазма бла мисир джаманы хайырландырыб семитле б. э. д. 2-чи мингджыллыкъны биринчи кесегинде биринчи консонант-бёлме джамзаны къурайдыла..

Джазма белгилеге ачыкъланы белгилери къошулгъаны бла, фонемаланы джазма белгисини системасы -алфавит къурагъаннга санаргъа боллукъду.

Эм эскиге Угарит шахар-къралны алфавити саналады, б. э. д. 2-чи мингджыллыкъны джарымындан бери белгилиди. Бу алфавитде белгилени тизилиую башха кюнбатыш-семит алфавитленикиндечады: в финикий, буруннгу-чууут алфавитледе кибик. Финикиячыла Джерларасы тенгизни кюнчыгъыш джагъасында джашагъандыла, эмда дуниягъа белгили тенгизчиле болгъандыла эмда Джерларасыны къраллары бла сатыу-алыуну тири бардыргъандыла.

Финикий алфавитден грек эмда арамей алфавитледа къуралгъандыла, ала уа бусагъатдагъы алфавитлени асламымыны тамалы болгъанды дерге боллукъду.


Харифлени атлары[тюзет | кодну тюрлендир]

Бютеу белгили алфавитледе хар харифни кесини аты барды. Ол атла башха тил хайырланыб башласада къалыб кетиучендиле. Харифлени атлары асламысы бла ол тауушдан башланнган сёзледен къуралгъандыла («алеф» ‘бугъа’, «бет» ‘юй’ и т. п.).

Сан магъанасы[тюзет | кодну тюрлендир]

Буруннгу алфавитлени белгилери, сёз ючюн угарит алфавит, санны белгилер ючюн хайырланмагъандыла. Алай а кечирек, кюнчыгъыш-семит алфавитледе эмда грек алфавитде тизимде биринчи хариф, нолдан сора келген санны белгилленди [сёз ючюн, грек a (альфа)] бирни белгилегенди, экинчи хариф - экини («β» - 2) ... Бу принцип грек алфавитден джаратылгъан,кёб системалада кечге дери сакъланнганды, сёз ючюн, буруннгу орус алфавитде.

Алфавитлени тюрлюлери[тюзет | кодну тюрлендир]

Алфавитлени къурагъанла бла къуралгъан заманы[тюзет | кодну тюрлендир]

Белгиле[тюзет | кодну тюрлендир]

  1. Къарачай-малкъар тилде алфавит сёз ортагрек (бусагъатдагъы тил бла келишеди) тилде Βήτα — [вита] харифни айтылгъаныча къуралгъанды, башха тилледе уа буруннгу грек айтылыуу — [бета] — алфабет хайырланады.


Джибериуле[тюзет | кодну тюрлендир]

Литература[тюзет | кодну тюрлендир]

  • Гамкрелидзе Т. В. Происхождение и типология алфавитной системы письма // Вопросы языкознания. 1988. № 5-6.
  • Дирингер Д. Алфавит. М., 1963.
  • Йейтс Фрэнсис. Ренессансные «Наглядные алфавиты» // Йейтс Фр. Искусство памяти. СПб, 1997
  • Лундин А. Г. О происхождении алфавита // Вестник древней истории. 1982. № 2.
  • The World’s Writing Systems / Eds. Daniels P.T., Bright W. N.Y., 1996.
  • Алфавит // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1890—1907.(орус.)