Варшава герцоглукъ
| Варшава герцоглукъ поляк. Księstwo Warszawskie Француз империяны оккупациясында (1813 джылгъа дери) Эресей империяны сателлити (1813—1815) Саксония короллукъ бла энчи унияда | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
.svg)
| |||||||||
| Ара шахары | Варшава | ||||||||
| Дини | католицизм | ||||||||
| Джер ёлчеми | 155 000 км² | ||||||||
| Халкъы | 4 300 000 адам | ||||||||
| Кърал оноууну формасы | конституциялы монархия | ||||||||
| Династия(лары)сы | Веттинле | ||||||||
| Уллу герцог | |||||||||
| - 1807—1815 де-факто 1813 джылны январына дери. |
I Фридрих Август | ||||||||
| Генерал-губернатор | |||||||||
| - 1813–1815 | Василий Ланской | ||||||||
| Премьер-министр | |||||||||
| - 1807 | Станислав Малаховский (биринчи) | ||||||||
| - 1809—1815 | Станислав Костка Потоцкий (ахыргъы) | ||||||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Варшава Уллу Герцоглукъ (поляк. Księstwo Warszawskie) — Тильзит мамырлыкъгъа кёре Речь Посполитаны Экинчи эмда Ючюнчю юлешиниуюнден сора Пруссия бла Австрия империягъа кетген поляк эмда литвалы джерледен 1807 джылда къуралгъан къралды. Варшава Уллу Герцоглукъ наполеончу Францияны протектораты болгъанды, эмда де-факто 1813 джылда Алтынчы коалицияны аскерлени оккупация этгинчи бар болгъанды. Вена конгрессни оноуу бла герцоглукъну кёбюсю Эресей империягъа автоном Польша патчахлыкъ болуб къошулгъанды.
География
[тюзет | къайнакъны тюзет]Герцоглукъну территориясы (1807) 103 минг км², адам саны — 2,6 млн адам болгъанды. Варшава герцоглукъну Австрия бла къазауатында хорламындан сора, Польшаны ючюнчю юлешиниюнде кетген джерли кери къошулгъандыла, аланы ичинде Краков, Люблин, Радом, Сандомир да болгъан территоррияны ёлчеми 52 минг км², адам саны да 1,7 млн адам болгъанды. Герцоглукъну ара шахарына Варшава сайланнганды.
Кърал къурулуш
[тюзет | къайнакъны тюзет]Герцоглукъну конституциясын I Наполеон 1807-чи джылны 22-чи июлунда Дрезденде къабыл этгенди. Герцог орун Саксонияны королу I Фридрих Августха берилгенди. Конституция аны бирге правительствону, Кърал кенгешни, депутатланы палатасы бла сенатдан къуралгъан эки палаталы парламентни, бойсунмагъан сюдлени да бегитгенди. Польша, поляк сёзлени политикалыкъ магъанада хайырландырыргъа болмагъанды.
Герцоглукъ, хар биринде 10 повети болгъан, 6 департаментден къуралгъанды.
1808-чи джылны 1-чи майында къралда Наполеонну кодекси киргизилгенди, ол себебли быллай эпиграмма чыкъгъанды: «Бийлик Варшавачы, патчах саксониячы, аскер польшачы, ачха пруссиячы, кодекс французчу».
Варшава герцоглукъну конституциясы бютеу джашагъанларына энчи эркинликни бергенди, эллилени юлгюлю къул болууларын къоратханды, бютеу гражданланы законну аллында тенгликлерин баямлагъанды. Алай болса да, эллилени халлары уллу тюрленмегенди, азат этилген эллилеге джер берилмегенди, алгъыннгы иелерине джалчы болуб джангы бойсунуугъа тюшгендиле[1][2].
Административ бёлюнюу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Варшава гёрцоглукъ француз юлгюдеча башында префектлери бла департаментлеге бёлюннгенди. Департаментле уа эскиден Польшада джюрюген повятлагъа юлешиннгинде. Аллында Къыбыла Пруссия провинциядан алты департамент къурайдыла. 1809-чу джылдагъы поляк-австриячы къазауат бла Шёнбрунн кесаматдан сора аланы санлары оннга дери чыгъады (Кюнбатыш Галицияны къошулгъаны себебли). Хар департамент ара шахарыны аты бла аталгъанды.
Департаментле повятлагъа юлешиннгендиле, повятла уа — шахар эмда эл гминалагъа. Хар департаментге башчылыкъ префект этгенди, повятлагъа — префектни орунбасары (полякча : podprefekt). Герцоглукъну баш шахарларына (Варшава, Познань, Калиш, Торунь, Люблин, Краков эмда Сандомир) башчылыкъ мэрле этгендиле (полякча: prezydent), аланы король I Фридрих Август бегитгенди. Биринчи алты департаментни 1807-чи джылны 14-чю январында гНаполеонну декрети бла къурагъандыла.
1807-чи джылны январында Варшава герцоглукъну къурамында бу департаментле болгъандыла:
- Варшава департамент
- Познань департамент
- Калиш департамент
- Быдгощ департамент
- Плоцк департамент
- Ломжа департамент
Австрия бла къазауатдан сора, алгъыннгы Кюнбатыш Галицияны территориясында, королну буйругъу бла1810-чу джылны 24-чю февралында тёрт департамент къуралгъанды. 1810-чу джылны 17-чи апрелинде ала къыркъ повятха юлешиннгендиле:
Аскер
[тюзет | къайнакъны тюзет]Варшава герцоглукъ къаранчха кърал болса да кесини аскерлери болгъанды, аскерчи саны 50 минг чакълы болгъанды (35 минг джаяу аскер, 12,5 минг адам атлы аскерде, 3,5 минг адамы да артиллерияда 800 сапёр да болгъанды). Австрия бла къазауатдан хорламдан сора герцоглукъну территориясы иги таннга ёсгенди.
1810-чу джылгъа Варшава герцоглукъну аскер корпусу 4 къатыш дивизиядан къуралгъанды. Хар дивизия, алгъыннгы Польша Короллукъда джюрюген адетдеча, кесини аскер бёлгесинде къуралгъанды.
Австрия бла къазауат
[тюзет | къайнакъны тюзет]1809-чу джылда Австрия бла къазауатда хорламлы болуб, Варшава герцоглукъну территориясы уллаяды, джангы 4 департамент къуралады.
Эресей бла къазуат
[тюзет | къайнакъны тюзет]1812-чи джылны 26-чы майында Варшава герцог кесини хакъларын герцоглукъну правительствосуна береди. 28-чи июнда Польша Короллукъну Баш конфедерациясы къуралады, аны баш нюзюрю къазауат бошалса джангы поляк джерледен джыйылгъан кърал къурау болады. Герцоглукъ Наполеонну ызындан баргъан эм ышангылы джандашы болгъанды, Варшава къазауатны биринчи кюнюнден ахыр кюнюне дери сермешген джюз минглик аскерни бергенди.
Наполеон Эресейде къаушатылгъандындан сора, орус аскерле Европагъа атланнгандыла эмда 1813 джылны январында герцоглукъну бютеу территориясын кючлегендиле, башына да орус русским генерал-губернатор Василий Ланскойну салгъандыла.
1815 джылны 3 майында Вена конгресс Герцоглукъну юлешиуюню бегитгенди: Алгъыннгы Варшава герцоглукъну асламысы Эресейге берилиб, анда автоном Польша патчахлыкъ къуралгъанды; Краков Эркин шахар болгъанды; Австриягъа Величка кетгенди, Пруссиягъа Уллу Польша берилгенди, эмда атын Познань уллу герцоглукъ этгенди.
Эресей империяны къурамында
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Бу теманы юсюнден баш статья: Польша патчахлыкъ1830-1860-чы джыллада полякланы миллет ангыларыны кёлтюрюлюую бла, ала Польшаны бютеу поляк джерле къурамына кириб айры кърал болууун излеб башлагъандыла, Эресейни къурамында болгъна поляк автономияны орус императорла XIX ёмюрню узунлугъуна азайтханлай тургъандыла. 1867 джылдан сора статусун тюшюргендиле, эмда атына да официал болмаса да Висла край атагъандыла.
Дагъыда къара
[тюзет | къайнакъны тюзет]Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ Польская история.
- ↑ Варшавское великое герцогство // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
Литература
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Польша, история // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- Луферчик Е. Г. Конституция Великого герцогства Варшавского // Научные стремления—2010: сб. матер. Респ. науч.-практ. молодеж. конф. с междунар. участием (Минск, 1—3 нояб. 2010 г.) / Нац. акад. наук Беларуси, Совет молодых ученых НАН Беларуси; редкол.: В. В. Казбанов [и др.]. — Минск: Беларус. навука, 2010. — С. 327—330.