Версаль мамырлыкъ кесамат

Бу атны (неда терминни) башха магъаналары да барды, къарагъыз: Версаль кесамат (магъанала).

Версалда мамырлыкъ кесаматха къол салыу

Версаль мамырлыкъ кесамат — Биринчи дуния къазауатны официал бошагъан кесамат болгъанды. Кесаматха 1919 джылны 28-чи июнунда Версалда (Франция) Американы Бирлешген Штатларыны, Британ империяны, Францияны, Италияны, Японияны, Бельгияны, Боливияны, Бразилияны, Кубаны, Эквадорну, Грецияны, Гватемаланы, Гаитини, Хиджазны, Гондурасны, Либерияны, Никарагуаны, Панаманы, Перуну, Польшаны, Португалияны, Румынияны, Серб-Хорват-Словен къралны, Сиамны, Чехословакия бла Уругвайны бир джанындан эмда капитуляция этген Германия башха джанындан къол салгъандыла.

Кесаматны излемлери

Кесаматны излемлери Париж мамырлыкъ конференцияда узун джашыртын кёрюшюуледен сора къыбал этилгенди. Кесамат кючге 1920 джылны 10-чу январында, аны Германия бла баш тёрт бирликчи кърал- Уллу Британия, Италия, Франция эмда Япония ратификация этиую бла киргенди. Версаль кесаматха къол салгъан къралладан АБШ, Хиджаз эм Эквадор ратификация этерге унамагъандыла. АБШ-ны сенаты кесаматда Уллу Британия бла Франция ауурлукъ этген Миллетлени Лигасыны (бу организацияны къуралыуу кесаматда джазылгъанды) къуралыууна разы болмай, ратификация этерге унамагъанды. Кечирек (1921 джылны августунда) АБШ Германия бла энчи кесаматха къол салгъанды, ол кесамат Версаль кесаматндан башхасы болмагъанды, джангыз Милетлени Лигасыны юсюнден статьялары болмагъанды.

Германиягъа салыннган тыйгъычла эмда тазирле

Версаль мамырлыкъ кесаматны баш мураты — дунияны хорлагъан къралланы арасында джангыдан юлешиу болгъанды. Бу кесаматха кёре Германия Франциягъа Эльзас-Лотарингияны (1870 джылны чеклеринде); Бельгиягъа — Мальмеди бла Эйпен районланы, дагъыда Моренени нейтрал эмда прусс кесеклерин: Польшагъа — Познанны, Поморьени кесгин, Кюнбатыш Пруссияны бир къауум районларын; Данциг шахар (Гданьск) эмда аны району «эркин шахар» баямланнганды; Мемель ш. (Клайпеда) хорлагъан къралланы оноуларына берилгенди, 1923 джылны февралында Литвагъа къошулгъанды. Шлезвигни, Кюнчыгъыш Пруссияны эмда Огъары Силезияны къайсы къралгъа кирлигини оноуу плебисцитде этиллик болгъанды (Шлезвигни шималы 1920 джыл плебисцитге кёре Даниягъа, Огъары Силезияны бир кесеги 1921 — Польшагъа, Кюнчыгъыш Пруссияны къыбыла кесеги да Германиягъа кетгенди; Чехословакиягъа Силезияны территориясындан бир кесек берилгенди. Огъары Силезияны асламы Германияда къалгъанды. Саар 15 джылгъа Миллетлени Лигасыны оноууна тюшеди, 15 джылдан джазыуун плебисцит айырлыкъ болгъанды. Саарны кёмюр шахталары Францияны къолуна тюшедиле. Кесаматха кёре Германия Австрияны, Польшаны эмда Чехословакияны бойсунмазлыкъларын таныйды эмда гарантия этеди. Рейн сууну бютеу сол джагъасы эмда онг джагъасында 50 километр кенглик демилитаризия боладыла. Германия бютеу колонияларындан къуру къалады, кечирек ала хорлагъан къралланы аралырнда мандат система бла юлешинедиле.

Герман колонияланы джангыдан юлешиу

Герман колонияла былай юлешиннгендиле: Африкада Танганьика Уллу Британияны мандатына киреди, Руанда-Урунди район — Бельгияны, «Кионга Ючкюл» (Къыбыла-Кюнчыгъыш Африка) — Португалиягъа (алгъыннгы аты Герман Кюнчыгъыш Африкады), Уллу Британия бла Франция Того бла Камерунну юлешедиле; КъАБ КъыбылаА-Кюнбатыш Африкагъа мандатны алады. Шош океанда мандатлы территорияла болуб Япониягъа, алгъын Германияныкъы болгъан экватордан шималдагъы айрымканла кетедиле, Австралия Бирликге — Герман Джангы Гвинея, Джангы Зеландиягъа — Самоа айрымканла.

Германия Версаль кесаматха кёре Къытайдабютеу концессияларындан къуру къалгъанды, Сиамда консул юрисдикция эмда бютеу мюлк хакъларындан къуру къалгъанды, Либерия бла бютеу кесаматлары эмда келишиулери тохтатылгъанды, Францияны Мароккода , Уллу Британияны уа Мисирде протекторатын таныйды. Германияны Цзяочжоу бла Шаньдунда хакълары Япониягъа бериледи (аны ючюн Къытай Версаль кесаматха къол салмагъанды).

Сауутлу кючледе тыйгъычла

Кесаматха кёре Германияны сауутлу кючлери 100 минглик джаяу аскерден аслам болургъа болмагъанды; зорлу аскер къуллукъ къоратылгъанды, сау къалгъан аскер-тенгиз флотну асламысы хорлагъанлагъа берилгенди, джангы кемеле ишлеу джасакъ болгъанды. Германиягъа джангы саутланы эмда аскер бёлеклени къурау джасакъ болгъанды (аскер авиация, бронетехника кибик). Герамния репарацияла формада Антантаны къралларыны правительстволарына эмда энчи адамлагъа заранны орнуна салыргъа борчлу болгъанды (репарацияланы ёлчеми Репарациа комиссия бла белгиленнгенди).

Эсеблери

Версаль мамырлыкъ кесамат Германияны унукътдургъан, сыйын тюшюрген келишиу кибик саналады, бу кесаматны Экинчи дуния къазауатны башланыууну баш чурумларындан бирине санайдыла. Бу кесаматдан сора къралны ичинде къозгъалыула башланадыла дуния эконмика кризисни заманында уа оногъа нацистле келедиле (1933).

Алай а Германиягъа салыннган тыйгъычла кереклисича бир сынчыкъланмагъандыла, ала кесаматны бузгъанларыны европа къралла кёрмегенден баргъандыла (сауутланыу, Австрияны аншлюсю , Судет областны Чехословакиядан сыйырыу эмда аны ызындан Чехии бла Моравияны оккупациясы).

Версаль кесаматха кёре, Германиядан сыйырлгъан джерле

Алгъан къралла	Джерини ёлчеми, км²	Адам саны, минг адам
Польша	43 600	2950
Франция	14 520	1820
Дания	3900	160
Литва	2400	140
Эркин шахар Данциг	1900	325
Бельгия	990	65
Чехословакия	320	40
Бютеулей	67 630	5500

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Версаль мамырлыкъ кесамат.