Либерализм
Либерализм (фр. libéralisme) — энчи азатлыкъны джамагъат эмда экономика системаны тамалы кёрген философия, политика эмда экономика теория бла идеологияды.
Либерализмни баш принциплери
[тюзет | къайнакъны тюзет]Либерализмни нюзюрю, хар адамда азат болгъан, бири-бири бла магъаналы политика информацияны эркин ауушдуралгъан, кърал бла динни властларын чеклендирген, хакъ баш болгъан, энчи иеликли, саудюгерлик эркин болгъан джамагъатды. Либерализм, аны аллында болгъан кърал теорияны кёб тамалын унамайды, аланы ичинде монархны Аллахдан келген хакълары; дин, билимни джангыз къайнагъы болуу кибик. Либерализмни тамал принциплерине была саналадыла: хакъла (джашаугъа, азатлыкъгъа эмда иеликге); тенг хакъла бла законну аллында тенглик, эркин сауда экономика; адил сайлаулада сайланнган правительство; кърал властны ачыкъ болуу. Либерал джамагъатда, кърал властны функциясы,бу принциплени баджарыу ючюн кюрешеди. Бусагъатдагъы либерализмда къралны оноуун плюрализм бла демократияны тамалында бардырылыуну сайлады. алай азчылыкъланы эмда энчи гражданланы хакълары сакъланнган шарт бла[1].
Либерализмни бусагъатдагъы агъымларындан бир къаууму эркин саудаланы кърал джанындан регуляция этиуюне джылы къарайды, ол регуляция халкъны игилиги ючюн бара эсе (тёлеусюз окъуу, адамланы хайырларыны аралыгъын азайтыу). Бу къарамланы джандашларыны оюмуна кре, политика система социал къралны элементлерин джюрютюрге керекди, аны ичинде ишсизлеге кърал болушлукъ, юйсюзлеге джашар джер, тёлеусюз медицина кибик.
Либералланы къарамларына кёре, кърал власть адамланы игилиги ючюн джаратылады, къралны политика башчылыгъы халкъны асламысы бла сайланыргъа керекди. Бюгюннге либералланы нюзюрлерине эм бек келишген политика системагъа либерал демократияны санаргъа боллукъду.
Этимологиясы бла тарихде хайырланыуу
[тюзет | къайнакъны тюзет]«Либерал» сёз лат. liber («эркин») деген сёзден къуралады. Тит Ливий «Шахарны къуралгъанындан башлаб Римни тарихинде» плебейле бла патрицийлени арасында кюрешни ангылатыды. Марк Аврелий кесини «Сагъышларында» «хар кимгеда бирча закону болгъан, эмда сёлеширге эркинлик берген къралны» юсюнден джазады. Итальян Айныуну заманында экрин шахар-къралла бла рим папаны арасында кюреш джангыдан башланады. Никколо Макиавелли кесини «Тит Ливийни биринчи декадасыны юсюнден сагъышларында» республика кърал оноу форманы принциплерин джазгъанды. Ингилизде Джон Локк француз Джарыуну акъылманлары, азатлыкъ ючюн кюрешни адам хакълары термин бла бегитгендиле.
Эркинлик ючюн Американ Къазауатдан сора, американ миллет биринчи болуб, либерал кърал идеяны тамалында конституцияны джарашдырады, артыкъсызда бек правительство къралгъа оноу этилгенлени разылыгъы бла оноу этеди деген принципге бек эс бёлюнеди. Франуз буржуазия да, Уллу француз революцияны кёзюуюнде либерал принциплени тамалында правительство къураргъа кюрешеди. 1812 джылгъы испан конституцияны авторлары, испан абсолютизмге оппозицияды болгъандыла, ала биринчи болуб «либерал» сёзню, политика къымылдауну джандашларын белгилер ючюн хайырланыб башлагъандыла. XVIII ёмюрню ахырындан башлаб, либерализм бютеу айныгъан къраллада эм алчы идеологияланы бири болгъанды.
Либерал идеяланы джашауда бардырыуну сынамлары ал заманлада ахырына дери джетишимге джетмегендиле, бир-бирледе уа тамам терсине эсеб алыб огъунакъ койгъандыла (диктатура). Азатлыкъны эм тенгликни логузнгларын авантюристле хайырланыб башлагъандыла. Либерализмни ичинде агъымларыны джандашларыны арасында тикликле болгъандыла. Къазауатла, революцияла, экономика кризисле эмда правительствода табсызлыкъла, халкъны либерал идеаллагъа артын бурдургъадыла. Тюрлю-тюрлю кёзюуледе «либерализм» сёз тюрлю-тюрлю магъана джюрютгенди. Заман оза, бу идеологияны тамалларыны толу ангыламыда келе башлагъанды. Бусагъатда уб идеология тамалы болуб, дунияда эм джайылгъан политика система — Либерал демократияды.
