Молдавия Автоном Совет Социалист Республика

Джибериулени къош
Википедия — эркин энциклопедияны статьясы.
Молдавия Автоном Совет Социалист Республика
Молдавия АССР-ни картасы
Административ билгиле
Къралы УССР Совет Социалист Республикаланы Союзу СССР
Статусу Автоном Республика
Ара шахары Балта (1924—1929)
Тирасполь (1929—1940)
Къуралыууну датасы 12-чи октябрь 1924 дж
География билгиле
Майданы 8 288 км²
Демография билгиле
Халкъы 599 150 адам (1939)
Басыннганы 69 адам/км²
Тил(лер)и молдаван, украин, орус тилле
Миллет къурамы 50,7 % — украинлиле
28,5 % — молдаванлыла
10,2 % — оруслула
6,2 % — чууутлула
Балта, МАССР-ни бютеумолдавия Ара Толтуруучу Комитетини мекямы
Молдавия АССР-ни АТК-сы (1920-е дждж.)

Молдавия Автоном Совет Социалист Республика (1936-чы джылны 12-чи декабрына дери — Автоном Молдавия Совет Социалист Республика, молд. Репу́блика Аутоно́мэ Сове́тикэ Сочиали́стэ Молдовеня́скэ, укр. Молдавська Автономна Радянська Соціалістична Республіка, Молдавська АРСР, орус. Молдавская Автономная Советская Социалистическая Республика) — Украин ССР-ни къурамында автоном республика. 1924-чю джылны 12-чи октябрындан 1940-чы джылны 2-чи августуна дери болгъанды. Бусагъатдагъы Молодованы солджагъа кесегинде эмда бусагъатдагъы Украинаныбир талай районларында орналгъанды.

Административ аралыгъы (ара шахары) — Балта шахар болгъанды (бусагъатда Украинадады), 1929-чу джылдан — Тирасполь шахар болгъанды(Молдова). 1940-чы джыл СССР Бессарабияны аннексия этгенинден сора, автномияны кюнбатыш кесеги бла Бессарабияны кёбюсюн бирлешдириб Молдавия ССР къуралгъанды, къыбыла-кюнчыгъыш кесеклери уа Украинаны Одесса областына къошулгъанды.

Тарихи[тюзет | къайнакъны тюзет]

Къуралгъаны[тюзет | къайнакъны тюзет]

Молдаван автономияны къуралыууну проекти РКП(б)-ны АК-никиди. Аны тамалын салыуу миллети молдаван болгъан, ол заманда Украинаны сауутлу кючлерини башчысы Михаил Фрунзеге аманат этилгенди. Ол а уа джангы автономияны территориясын белгилеген джумушну Котовский Григорийге джоралагъанды. Котовский эсе уа автоном область орнуна автоном республика къураргъа керек болгъаныны теджегенди. Адам санны эмда орналыу джерлени ючюнден толу информация болмагъаны себебли, Подольск эмда Одесса губернияланы Днепр джагъасы территориялары тамалгъа алыннганды. Кесини 1924-чю джылны 16-чы августуну бегими бла, Одесса губерния толтуруучу комитетге, Григориополь бла Дубоссары шахарланы молдаванла джашагъан джерлени экономика эмда административ аралыкъларыча бегитирге теджегенди. 1924-чю джылны сентябрында эсе уа Украинаны Ара Толтуруучу комитети Одесса губернияны молдаван халкъыны келечилерини, миллет административ-территория бирим къурауда тилеклерин къабыла кёрюб, проектни УССР-ни Къралпланына джибергенди. 1924-чю джылны 12-чи октбярында БУАТК III сессиясында Автоном Молдавия ССР-ны къурауну юсюнден бегим алгъанды. [1]. Аллында келген 1925 джылда Балта шахарда баргъан I Бютеу Молдаван Советлени съездлеринде джангы автономияны чеклери белгиленнгенди эмда конституциясы къабыл этилгенди, ол бегим украина властла бла ол джылны 10-чу майында мюкюл этилгенди. Аллыннган конституциягъа кёре республикан эмда джерли власть органланы къурау башланнганды[2].

Автоном Молдавия ССР Румыниягъа политика басым этилир ючюн къуралгъанды. Аны бла бирге совет башчылыкъ Днестрны сол джагъасында джашагъанла бла румынлыланы арасында башхалыкъланы чертитре кюрешгенди. Ол себебден 1920-чы джыллада молдаванлыланы айры халкъ кимик кеслерини танытыу политиканы бардыргъанды. Кириллицаны тамалында молдаван джазма къуралгъанды, румын тилни диалектин айры молдаван тил баямлагъандыла. Бу компания баргъан заманда молдаван культураны айнуунда уллу атлам этилгенди, аны бла къалмай ана тиллеринде окъууну бардыргъан школла ачылгъандыла. 1917-чи джылда Бессарабияны сол джагъа регионунда халкъны 80%; окъуу-джаза билмеген болгъан эсе, 1937-чи джылгъа республикада аллайланы юлюшю 3%-ге тюшгенди. Автономия къуралгъынчы молдаван тилде билим берген къуру 11 школ болгъан эсе, 1939-чу джулгъа школланы саны 135-ге чыкъыгъанды.[3].

Бютеу Украина Ара Толтуруучу Комитени республиканы къурууну юсюнден бегими

Молдавия АССР-де коллективизация эмда ачлыкъ[тюзет | къайнакъны тюзет]

1920-чы джылланы башында республика къураллыкъ территориялада аграр реформа бардырылгъанды, аны кючю бла кёб элчи джерли болгъандыла. Дубоссар, Каменка, Рыбница районлада джангы элле къураладыла. Аны бла бирге джерлери сыйырылгъан элчиле репрессиялагъа джолугъадыла.[4].

Совет Союзну башчылыгъы МАССР-де коллективизацияны 1932-чи джылны джазына дери бошар планлары болгъанды. Аны ючюн 1929-чу джылда джерли, турмушлу элчилени экинчи кере Сибирге, Архангельск областха, Соловкилеге эмда Джангы Джерге кёчюргендиле. «Кулакланы» энчи мюлклерин, джерлерин, битимлерин сыйыргъандыла. Бу барысы да 1930-чу джылланы аллында МАССР-де ачлыкъгъа эмда элчилени республикадан Румынягъа, СССР-ни башха регионларына къачыуларына себеб болгъанды[5]. Ачлыкъны кёзюйюнде МАССР-ни территориясында 20 минг адам ёлгенди. Румын басымны билгилерине кёре 20 минг чакълы бир адам да Румыниягъа къачаргъа кюрешгенди, аланы бир къаууму чекде тутулуб ёлтюрюлгенди[6]. МАССР-ден Румыниягъа къачаргъа кюрешгенлени чекде ёлтюрюлген эм белгили инцидент Оланеш чегетни къатында Днестр сууну бузуну юсю бла ётерге кюрешген 40 адамны совет чекчиле ёлтюрюу болгъанды.[7]. Бу инцидент Европада басмада кёб сюзюлгенди, алай а совет власть кърал ичинде джамагъатдан джашыргъанды. Аны бла бирге власть УССР-де ачлыкъдан ёлгенлени санын да джашыргъанды[8].

Латинистле бла энчиликчиле[тюзет | къайнакъны тюзет]

1930-чу джылланы аллында джангы молдаван къозгъалыу тууады — энчиликчиле. 1932-чи джылда МАССР-ни башчылыгъы КП(б)У-ну АК-ден буйрукъ алады — молдаван тилни киллицадан латиницагъа кёчюрге. Молдаван энчиликчи политикачыла, республикада румын басымны кючлениуюнден къоркъуб, бу директиваны байкот этедиле. Алагъа къаршчы болуб, латиницаны киргизирге излеген къуллукъчула эмда джамагъатчылагъа латинист ат бередиле. Латинистлте молдаван тилни къурауну эмда тилге джангы сёзлени киргизиуню уллу халатха санагъандыла. Бу эки къауумну арасында дауну латинистле хорлайдыла, 1932-чи джыл молдаван алфавит тюрленеди. 1938-чи джылгъа дери молдаван тил румын тил бирча болады. Молдаван тилни латиницагъа кёчюргенден сора автономияны башчылыгъанда кадрла тюрлендириу бардырылады, румын маданиятны джакъчылары келедиле. Бу эки къауумну дайым дауурлары НКВД-ны баш структураларыны эсин бёледи[9]. 1934-чу джылда энчиликчилеге къаршчы талай криминал иш ачылады. Энчиликчи къуллукъчуланы бир къаууму тутулады, ол латинистлени дагъыда къарыуландырады. 1938-чи джылда молдаван тил джангыдан кириллицагъа кёчеди, бютеу окъуу китабла, басма да джангы джазма джорукълагъа кёчеди[3].

Репрессияла[тюзет | къайнакъны тюзет]

1930-чу джылланы экинчи джарымында МАССР-де репрессияла бардырылгъандыла, ала асламысы бла автономияны башчы къаууму бла къуллукъчулагъа тийгендиле. Эм бек кёб тюбеген терслеу эсе короллукъ Румыния бла иш бирлик эмда миллетчилик болгъанды. Автономияда репрессиялагъа джолукъгъанлан толу саны белгили тюлдю. Ол джыллада 5500 чакълы бир адам ёлтюрлюлгенди. Бютеулей 1930-1940-чы джыллада Молдованы территориясында (автоном эмда союз республикаланы)75-81 минг адам репрессиягъа джолукъгъанды, аладан 51 542 адам тышына зор бла кёчюрюлгенди[10].

Географиясы бла ич бёлюнюую[тюзет | къайнакъны тюзет]

География болуму бла административ-территория бёлюнюую[тюзет | къайнакъны тюзет]

Молдаван автономияны чеклери Балтада баргъан съездде 1925 джыл бегитилгендиле. Бу бегимге кёре МАССР-ни Могилёв, Тульчин, Первомайск эмда Одесса округла бла чеги болгъанды, округла къоратылыб, областла къуралгъандан сора — Одесса эмда Винница областла бла ич чеклери, къыбыла-кюнбатыш джанында уа Румыния бла кърал чеги болгъанды, чек Днестр суу бла баргъанды. Автономияны къуралгъан заманында чеклери Прут бла Дунай суулада барады деб баямланнганды, алай бла автономияны, ол заманда «законсуз» Румыния аннексия этген Бессарабия да бир кесеги кибик кёрюлгенди. [11]

Къуралгъанындан башлаб, украин джерлешим джерлени къошуб, республиканы территориясы дайым уллайыб тургъанды. Днестр сууну сол джагъасында республиканы территориясы 8288 км² болгъанды. Аллындан МАССР-ни къурамында 12 район болгъанды: Балта, Бирзулск, Ананьевск, Алексеевск, Ставривск [12], Крутянск, Каменск, Григориополь, Дубоссар, Рыбница, Слободзейск эмда Тирасполь район. Кечирек кеслерини бегимлери бла БУАТК эмда УССР-ни ХКК-сы 1925-чи джылны мартыны 13-де Ставривск районну чачхандыла[13]. 1935-чи джылдан башлаб дагъыда талай район къуралгъанды Валегоцулово, Чорнянск эмда Пищанск районла[14]

Республиканы аралыгъы 1929-чу джылгъа дери Балтада болгъанды[15], в 1929–1940-чы джыллада — Тирасполь.

  • Одесса эмда Николаев губернияланы карталары, 1922-чи джыл
    Одесса эмда Николаев губернияланы карталары, 1922-чи джыл
  • Одесса губернияны картасы, 1923-чю джыл
    Одесса губернияны картасы, 1923-чю джыл
  • 1925-чи джылны 1-чи октябрына Украин ССР-ни картасында МАССР-ни территориясы бла административ чеклери
    1925-чи джылны 1-чи октябрына Украин ССР-ни картасында МАССР-ни территориясы бла административ чеклери
  • 1927-чи джылны 1-чи мартына Украин ССР-ни картасында МАССР-ни территориясы бла административ чеклери
    1927-чи джылны 1-чи мартына Украин ССР-ни картасында МАССР-ни территориясы бла административ чеклери
  • 1929-чу джылны 1-чи июлюна Украин ССР-ни картасында МАССР-ни территориясы бла административ чеклери
    1929-чу джылны 1-чи июлюна Украин ССР-ни картасында МАССР-ни территориясы бла административ чеклери
  • 1932-чи джылны 1-чи январына МАССР-ни территориясы бла административ чеклери
    1932-чи джылны 1-чи январына МАССР-ни территориясы бла административ чеклери
  • 1932-чи джылны 20-чы мартына МАССР-ни картасы, административ чеклери
    1932-чи джылны 20-чы мартына МАССР-ни картасы, административ чеклери
  • 1937-чи джылны 15-чи январына МАССР-ни картасы, административ чеклери
    1937-чи джылны 15-чи январына МАССР-ни картасы, административ чеклери
  • 1938-чи джыл, МАССР-ни картасы
    1938-чи джыл, МАССР-ни картасы

Экономикасы[тюзет | къайнакъны тюзет]

МАССР-ни экономикасы асламысы бла аграр халда болгъанды (баш санагъатла джюзюмчюлюк бла чагъырчылыкъ, кёгетчилик, тютюнчюлюк болгъанды, аны тышында нартюх, будай, къара будай, чёплеу да дёсгенди. МАССР-ни территориясы дангыл тюзле болгъанды, топрагъы къаратопракъ. Джауумла асламысы бла къыш эмда джайны экинчи кесегинде болгъаны себели къургъакълыкъла болургъа да ёч болгъанды .

Улоу[тюзет | къайнакъны тюзет]

МАССР-ни юсю бла талай темир джол баргъанды, ала аны БССР, УССР эмда Бессарабия бла байлагъандыла: къыбыла кючыгъышда Киев — Одесса; шималда Рыбница — Слободка — Бирзула — Днепропетровск эмда къыбылада Тирасполь — Роздельное. Шоссе джоллары 1600 км болгъанды, Днестр тышында сууларында кеме джюзмегенди.

Халкъы[тюзет | къайнакъны тюзет]

Румыня Королевство бла МАССР

Автоном Молдавия АССР-ни къуралгъан заманына аны территориясында 400 000 чакълы бир адам джашагъанды. Территориясыны кенгериуу бла бирге1920-чы джылланы ахырына 572 300 адам чакълы бир болады. Совет демографланы тергеулерине кёре, республиканы адам саны дайым кёбейиб баргъанды, эмда 1930-чу джылланы башына МАССР-де 615 500 адам джашагъанды Алай а бу тергеуле тууралы тюлдюле, 1932-1933-чю джыллада АМССР-ден кёб адам ачлыкъдан башха регионлагъа эмда башха къраллагъа къачханды. 1939-чу джылны халкъ тергеуюне кёре Молдавия АССР-де 599 156 адам джашагъанды.[16]

Шахар халкъны саны 13% болгъанды, къалынлыгъы уа — 1 км² 69 адам. Молдаванла адам саныны къуру 1/3 болгъанды, автономияны къурауда магъананы кёргюзюр ючюн, молдаванланы юлюшюн джалгъан кёб кёргюзгендиле (58% молдаван деб кёргюзюлгенди). Алай а республиканы территориясы кенгергени бла бирге молдаванланы юлюшлери да 30% тюшгенди. 1926-чы джылдагъы тергеуге кёре МАССР-де 45 миллетни келечиси джашагъанды.[17]

МАССР-де эм кёб украинлиле джашагъандыла — 48,5%, экиничи орунда молдаванлыла — 30,1%; оруслула уа къуру 8,5% болгъандыла. 1939-чу джылны тергеуюне кёре республикада 28,5% молдаванлы, 50,7% украинли, 10,2 оруслу эмда 6,2% чууутлу джашагъанды. Автономияда молдаванлыланы къалынлыгъы районларына кёре тюрленнгенди, Румынияны чегинде, Днестр сууну джагъасы бла кёбчюлюк болгъандыла, башха районларында эсе украинлиле кёб болгъандыла. Автономияны эки ара шахары Тирасполь бла Балтада эсе молдаванлыланы саны 1,5% чакълы бир болгъанды.[18] Автономия болгъан джыллада чууутлуланы бир къаууму УССР-ни башха областлтарына эмда Кърымгъа кёчгендиле.[19]

Миллет къурамы:

Миллет Саны, 1926, (%)
Украинлиле 48,5%
Молдованлыла 30,1%
Оруслула 8,5%
Чууутлула 8,5%
Башхала 4,4%

Молдавия АССР-ни районлары бла шахарларыны адамларыны миллет къурамы 1926-чы дж.[20]

№ шахар/район адам саны украинлиле % оруслула % чууутлула % немецле % молдованлыла % болгарлыла % урумлула % башхала %
1 Балта 23 034 8 826 38,3% 4 182 18,2% 9 116 39,6% 22 0,1% 369 1,6% 28 0,1% 9 0,0% 482 2,1%
2 Балта район 75 061 70 830 94,4% 316 0,4% 1 246 1,7% 17 0,0% 1 895 2,5% 4 0,0% 753 1,0%
3 Ананьев район 62 289 32 224 51,7% 2 133 3,4% 6 406 10,3% 122 0,2% 21 005 33,7% 8 0,0% 5 0,0% 386 0,6%
4 Ананьев 18 230 9 227 50,6% 1 472 8,1% 3 516 19,3% 27 0,1% 3 808 20,9% 3 0,0% 3 0,0% 174 1,0%
5 Ананьев район (элле) 44 059 22 997 52,2% 661 1,5% 2 890 6,6% 95 0,2% 17 197 39,0% 5 0,0% 2 0,0% 212 0,5%
6 Бирзула район 57 823 30 717 53,1% 3 804 6,6% 2 978 5,2% 446 0,8% 18 521 32,0% 19 0,0% 6 0,0% 1 332 2,3%[21]
7 Бирзула 10 007 5 654 56,5% 1 208 12,1% 2 507 25,1% 62 0,6% 195 1,9% 9 0,1% 3 0,0% 369 3,7%[22]
8 Бирзула район (элле) 47 816 25 063 52,4% 2 596 5,4% 471 1,0% 384 0,8% 18 326 38,3% 10 0,0% 3 0,0% 963 2,0%
9 Григориополь район 30 094 4 629 15,4% 3 851 12,8% 1 114 3,7% 6 315 21,0% 13 744 45,7% 21 0,1% 420 1,4%
10 Дубоссар район 42 609 6 077 14,3% 2 867 6,7% 4 612 10,8% 246 0,6% 28 559 67,0% 16 0,0% 2 0,0% 230 0,5%
11 Каменка район 39 169 18 263 46,6% 424 1,1% 4 172 10,7% 215 0,5% 15 053 38,4% 4 0,0% 1 038 2,7%[23]
12 Красноокнянск район 41 249 27 203 65,9% 2 161 5,2% 2 718 6,6% 2 118 5,1% 6 472 15,7% 19 0,0% 2 0,0% 556 1,3%
13 Крутянск район 50 913 36 518 71,7% 402 0,8% 4 601 9,0% 118 0,2% 8 592 16,9% 5 0,0% 3 0,0% 674 1,3%
14 Рыбница район 47 731 23 064 48,3% 1 809 3,8% 4 422 9,3% 28 0,1% 17 023 35,7% 15 0,0% 2 0,0% 1 368 2,9%[24]
15 Рыбница 9 371 3 164 33,8% 445 4,7% 3 568 38,1% 13 0,1% 1 556 16,6% 8 0,1% 2 0,0% 615 6,6%[25]
16 Рыбница район (элле) 38 360 19 900 51,9% 1 364 3,6% 854 2,2% 15 0,0% 15 467 40,3% 7 0,0% 753 2,0%
17 Слободзейск район 37 617 6 537 17,4% 5 714 15,2% 571 1,5% 72 0,2% 24 341 64,7% 25 0,1% 6 0,0% 351 0,9%
18 Тирасполь район 64 750 12 627 19,5% 21 205 32,7% 6 608 10,2% 1 020 1,6% 16 845 26,0% 5 862 9,1% 10 0,0% 573 0,9%
19 Тирасполь 21 741 2 584 11,9% 11 912 54,8% 6 398 29,4% 59 0,3% 301 1,4% 57 0,3% 10 0,0% 420 1,9%
20 Тирасполь район (элле) 43 009 10 043 23,4% 9 293 21,6% 210 0,5% 961 2,2% 16 544 38,5% 5 805 13,5% 153 0,4%


Маданияты[тюзет | къайнакъны тюзет]

МАССР-де молдаван тилде китаб басма эмда школ окъуу бардырылгъанды. Молдаван адабият айныгъанды «Плугарул рош» (Къызыл сабанчы) газет чыкъгъанды.

Белгили молодаван композитеор Евген Дога да МАССР-де туугъанды.

Эсгериуле[тюзет | къайнакъны тюзет]

  1. ↑ Постанова 3-ої Сесії Всеукраїнського Центрального Виконавчого Комітету VIII-го скликання від 12 жовтня 1924 року «Про утворення Автономної Молдавської СРР».(укр.)
  2. ↑ Ion Nistor. Vechimea aşezărilor româneşti dincolo de Nistru. — Bucureşti : Monitorul Oficial şi Imprimeriile Statului, Imprimeria Naţională, 1939. — P. 22. (рум.)
  3. ↑ 3,0 3,1 Репин В. В. Территориальный спор о Бессарабии во взглядах Советской и Румынской политических элит (1918–1934 гг.) // Ставропольский альманах Российского общества интеллектуальной истории. — Ставрополь, 2004. — № 6 (специальный) (орус.)
  4. ↑ Moraru A. Istoria românilor. Basarabia şi Transnistria (1812-1993). — Chişinău, 1995. — P. 229. молд. {{{1}}}
  5. ↑ Negru E. Politica de cadre în R.A.S.S.M. // Demistificarea sau remistificarea istoriei. Materialele Dezbaterilor Naţionale. — Chişinău, 2000. P. 93(рум.)
  6. ↑ Социалистическая индустриализация национальных республик (орус.)
  7. ↑ Ожог И. А., Шаров И. М. Краткий курс лекций по истории румын. Новейшая история. — 1992. (орус.)
  8. ↑ Галущенко О. С. Этнический состав населения Молдавской АССР (1924–1940 гг.) (орус.)
  9. ↑ Галущенко О. С. Борьба между румынизаторами и самобытниками в Молдавской АССР (30-е годы). (орус.)
  10. ↑ Галущенко О. С. Этнический состав населения Молдавской АССР (1924—1940 гг.). — Кишинев: Типография Академии Наук Республики Молдова, 2001. — С. 49. — ISBN 9975-62-060-4 (орус.)
  11. ↑ Bruhis M.. {{{заглавие}}}. — P. 343. молд. {{{1}}}
  12. ↑ Карта административного деления Одесской губернии, 1923. (орус.)
  13. ↑ Постанова ВУЦВК і РНК УСРР № 90 від 13 березня 1925 «Про скасування Ставрівського району в Автономній Молдавській Соціялістичній Республіці»(укр.).
  14. ↑ Постанова ВУЦВК № 3 від 11 лютого 1935 року «Про склад нових адміністративних районів АМСРР»(укр.).
  15. ↑ СССР. Административно-территориальное деление союзных республик на 1 января 1987 года / Составлен и подготовлен к печати: Дударев В. А., Евсеева Н. А. Редактор: И. Каманина. — Москва: «Известия Советов народных депутатов СССР», 1987. — 671 с. — 103800 экз.(орус.)
  16. ↑ Charles King. The Moldovans. Romania, Russia, and the Politics of Culture.(ингил.)
  17. ↑ Образование Молдавской ССР и создание Коммунистической партии Молдавии. Сб. документов и материалов.(орус.)
  18. ↑ Етнографічна карта Бессарабії 1916 року (рум.)
  19. ↑ Жиромская В. Б. Всесоюзные переписи населения 1926, 1937, 1939 г.: история подготовки и проведения. — № 3.(орус.)
  20. ↑ Всесоюзная перепись населения 1926 года. Том XI—XIII Украинская ССР — М.: Изд-е ЦСУ Союза ССР.(орус.)
  21. ↑ полякла 710 адам (1,2%)
  22. ↑ поляки 231 особа (2,3%)
  23. ↑ полякла 952 адам (2,4%)
  24. ↑ полякла 1138 адам (2,4%)
  25. ↑ полякла 534 адам (5,7%)
Чыкъгъаны — «https://krc.wikipedia.org/w/index.php?title=Молдавия_Автоном_Совет_Социалист_Республика&oldid=106985»