Мюнхен келишиу

Мюнхен келишиу чех. Mnichovská dohoda словак. Mníchovská dohoda ингил. Munich Agreement нем. Münchner Abkommen фр. Accords de Munich ит. Accordi di Monaco
Мюнхен келишиуге къол салыннган заманда. Солдан онгнга: Чемберлен, Даладье, Гитлер, Муссолини эмда Чиано
Кесаматны типи	Халкъла арасы келишиу
Хазырланнганы	29 сентябрь 1938 джыл
Къол салыннганы — джери	30 сентябрь 1938 джыл Фюрербау, Мюнхен, Германия
Кючге киргенди — шартлары	1938 джыл Чехословакия Германиягъа Судет бёлгени береди
Джанла	Нацист Германия Уллу Британия Франция Италия

Мюнхен келишиу (Мюнхен тиллешиу да дейдиле) — Германия бла Уллу Британия, Франция эмда Италия короллукъну арасында Мюнхенде 1938-чи джылны 29-чу сентябрында хазырланнган, эмда ол джылны 29-чу сентябрыны кечесинден 30-чу сентябрны тангына дери къол салыннган келишиудю. Аннга къол салгъанла: Германияны рейхскомиссары Адольф Гитлер, Уллу Британияны премьер-министри Невилл Чемберлен, Францияны премьер-министри Эдуар Даладье эмда Италияны премьер-министри Бенито Муссолини. Келишиуге кёре Чехословакия 10 кюнню ичинде Судет бёлгесин бош этиб, Германиягъа берирге керек болгъанды. Польша Республика бла Маджар короллукъну басмыларындан сора, Мюнхен келишиуге Чехословакиядан ол къралла бла территориялыкъ дауларын да тюзетирин даулагъан салыу къошулгъанды. Чехословак делегацияны келечилери Губерт Масаржик бла Войтех Мастны анда болгъандыла, алай а келишиуню шартлары сюзюлген заманда къошулмагъандыла, аланы къуру хазыр документге къол салыргъа чакъыргъандыла. 30-чу сентябрны эртденбласында Чехословакияны президенти Эдвард Бенеш бу келишиуню шартларын Миллет джыйылыудан разылыкъ алмагъанлай къабыл этгенди.

1-чи октябрда герман аскерле Чехословакияны чеклерин ётгендиле, эмда 10-чу октябргъа Судетлени бютеу территориясын алгъандыла. Ол кюн огъунакъ Чехословакия Польшаны аннга Тешин бёлгени бериу ультиматумун къабыл этгенди, 2-чи октябрда бу бёлгени поляк аскерле кючлегендиле. Мюнхен келишиуге къол салыннгандан кёб турмай, 1938-чи джылны 2-чи октябрында Биринчи Вена арбитраж джыйылгъанды, анда Чехословакиядан Маджаргъа Словакияны къыбыла районларын эмда Карпат Украинаны (Карпат Русь), Польшагъа да шималда энтда талай районну берирге оноу бегитгенди. 1939-чу джылны мартында Биринчи Словак Республика баямланады, ол къуралгъандан кёбтурмай Богемия эм Моравияны протектораты къуралыб, Германия къалгъан чех джерлени да толусу бла кючлейди.

Мюнхен келишиу британ-француз джарашыулукъ политикаларыны кульминациясына саналады. Европада Гитлер къабындырыргъа излеген къазуат талай заманнга артха къоюлгъанды. Уллу Британия бла Франция, Чехословакия Германияны дауларын толтурургъа разы болмасала аладан болушлукъ болмазлыгъын ангылатхандыла. Къазуатдан къачар ючюн Чехословакия келишиуню шартларына разы болургъа зорланнганды.

Ал тарих

Чехословакия 1920—1938 джыллада

Австрия-Маджарны кесегинден Чехословак кърал, 1919-чу джылдагъы Версаль кесаматны тамалында къуралгъанды. Аны тамалын салгъанла Масарик бла Бенеш болгъандыла, аланы кючлери бла джангы кърал иги танг территориягъа ие болгъанды. Ол себебден къралда чехлиле адам санындан 46 %, словаклыла — 13 %, немецле 28 %, маджарлыла 8 %, къалгъан 5 % асламысы украинлиле, полякла эмда чууутлула болгъандыла. Австриядан айрылыуу бла Чехословакия асламысы Германия бла Австриягъа тёлетилген репарацияланы тёлеуден къутулгъандыла (Версаль кесамат). Бу чехословакланы индустрия айныуда Германияны озаргъа амал бергенди, словак сепаратизм миллетчиликге да къарамай республикада система бегигенлей тургъанды.

Алай а 1929—1933 джыллан экономикалыкъ кризиси кёб адамны орамлагъа атханды, 1933-чу джылладан башлаб немецлеге хоншу Германиядан нацист пропаганда да уллу басым этгенлей тургъанды. Экспорт чыгъарыуда кёб къатышгъан судет немецлеге кризис чехлиле бла словаклыладан эсе ачы ургъанды, 1936-чы джылгъа Чехословакияда ишсизлени 60% немецле болгъандыла.

Чехословакия аскер ангыламда да кючлю кърал болгъанды. Бу Германияны рахатсыз этгенлей тургъанды. Къазауат башланнганы болса, Чехословакия Германияны къыбыла бёлгелерин бомбаларгъа плацдарм болургъа болгъандыла. Аны тышында да Германия Чехословакияны аскер промышленностуна кёз атханды. Алай бла Судет бёлгеде джашагъан немецлеге болушлукъ, Чехословакияны ич ишлерине къатышыргъа формал чурум кибик саналыргъа боллукъду.

1934-чю джылда Чехияда немецле джашагъан бёлгеле, 20% неда аслам (къызгъылдым), 50% неда аслам (къызыл), 80% неда аслам (къараууз-къызыл)

Судет немецлени партиясыны башчысы Конрад Хенляйн

1938-чи джылгъа Ара Европада болум

1938-чи джылда Чехословакияда 14 миллион адам джашагъанды, аладан 3,5 млн Судет бёлгеде джашагъан немецле (2,8 млн), эмда Словакия Карпат Украинада (карпат немецле, 700 минг). Чехословакияны индустриясы эм айныгъанланы ичинде болгъанды, аланы ичинде аскер индустрия да. «Шкода» холдингни заводлары Германияны оккупациясындан башлаб Польша бла къазауатны башланыууна дери бютеу британ аскер промышленность чыгъаргъан чакълы бир аскер керек чыгъаргъанды. Чехословакия дунияны эм алчы сауут экспортерларыны бири болгъанды, аскеринде да эм модерн сауут болгъанды, Судет бёлгедеги деменгили бетджанла да къралны къазауат боллукъ болса кесин къоруулаялырына умут бергендиле.

Судет немцле, орта ёмюрледеги Кюнчыгъыш колонизацияны туудукълары болгъандыла, ала регионну халкъыны 90 % болгъандыла. Чехословакия суверенитетин баямлагъанындан сора, немецле Австрия империяны чеклеринде болгъан онглу болумларын тас этгендиле, ол себебден аланы ичинде Чехословакияны словян халкъындан зулум чегебиз деген оюм джюрюгенди. Ала Германиягъа къошулургъа излегендиле. Бу муратланы келечилерини бири да миллет-сепаратист Судет-немец партияны башчысы К. Генлейн болгъанды.

Правительство судет немецлени Миллет джыйылыуда, джерли кеси оноуда келечиликлерин аслам этгенди, ана тиллеринде окъуу алыуну гарантия этгенди, алай а тикликни джумушаталмагъанды. Бу хал бла хайырланыб, Гитлер 1938-чи джылны февралында рейхстагга «Чехословакиядагъы немец къарнашларыбызны къыйын шартларына эс бёлюрге» демагогиялыкъ чакъырыу этгенди.

Биринчи Судет кризис

Австрияны аншлюсундан сора, 1938-чи джылны мартында Генлейн Берлиннге келеди, анда андан ары не этерине инструкцияла алады. Апрелде паритясы Карлсбад программаны алады, анда автономия дауланады. Майда генлейнчиле Германия джанлы пропаганданы кючлендиредиле, Судет джерлени Германиягъа къошулургъа референдум даулайдыла, 22-чи майгъа, муницпал сайлаулагъа путч хазырлайдыла — ала бу сайлауланы плебисцитге бурургъа излейдиле. Аны бла бирге вермахтны бёлеклери чехословак чекге джюрюйдюле.

Бу биринчи Судет кризисге чурум болады. Чехословакияда кесекли мобилизация бардырылады, аскерле Судетледе чек бетджанланы кючлендиредиле. Ол заманда огъунакъ Чехословакия джанлы болгъанын СССР бла Франция баямлайдыла (1935-чи джылны 2-чи майындан совет-француз кесаматха эмда 1935-чи джылны 16-чы майындан совет-чехословак кесаматха кёре).

Кризисни кюч бла оноуун этиуге Германияны джандашы Италия огъунакъ протест этеди. Судетлени немецлени сепаратист къозгъалыуларына таяныб сыйыру план бу джол толмайды.

Гитлер кёрюшюулени башлайды. Кёрюшюуле Генлейн бла чехословак правительствону арасында баргъанды, алагъа арачылыкъ этген Уллу Британияны энчи келечиси лорд Ренсимен болгъанды (къара: Ренсименни миссиясы).

21-чи майда Парижде польшачы келечи Юлиуш Лукасевич АБШ-ны Франциядагъы посолу Буллитге, СССР Польшаны территориясы бла Чехословакиягъа болушлукъгъа аскер ётдюрюрге кюрешсе къазауат баямларыгъын билдиргенди. Румыния, кеси территориясы бла совет аскерлени иймезлигин тыш ишлени министри Татареску мартны биринчи джарымында да айтхан эди. Бу барысы да Совет Союзну да хоншу къралланы кючлеу политикасындан къоркъуу бла болгъанды.

27-чи майда Польшаны посолу бла ушакъда Францияны тыш ишлерини министри Жорж Бонне «Герингни Чехословакияны Герминия бла Маджарны арасында юлешиу эмда Тешин Силезияны Польшагъа бериуню юснден планы кишиге сыр болмагъанын» билдиргенди.

Экинчи Судет кризис

1938-чи джылны 7-чи сентябрында судет немецле бла полиция эмда аскерле арасында сауутлу къаугъала чыкъгъадыла, Генлейн джангыдан чехословак правительство бла кёрюшюулерин тохтатханды. Францияда резервчилени чакъырыу башланнганды.

11-чи сентябрда Ингилиз бла Франция къазауат башланса Чехословакияны джанында боллукъларын баямлагъандыла, алай а Германия ишни къазауатха джетдирмесе, излегенин алаллыгъын да билдиргендиле. Экинчи кюнда Нюрнбергде партиясыны съездинде Гитлер, Ингилиз, Франция эмда Польша бла мамырлыкъда джашаргъа излегенин, алай а судет немецлеге этилген "зулумла" тохтатылмаса алагъа болушлукъ берирге керек боллугъун айтханды.

13-чю сентябрда Судетледе немец аякъланыу башланады, Чехословакияны правительствосу судет немецле джерлешген джерлеге аскерлени киргизиб, анда аскер болумну баямлайдыла. Генлейн, Судетледе аскер болумну къоратыуун, чехословак аскерлени чыгъарылыуун, мизамны сакълауну да джерли органлагъа берилирин даулайды. Лондонда, Германиядагъы ингилиз посолдан телеграмма аладыла, анда чехословак правительство Генлейни ультиматумуна разы болмаса, къазауат башланыргъа боллугъун билдирилгенди.

14-чи сентябрда Чемберлен телеграмма бла Гитлерге аны бла «мамырлыкъны къутхарыр ючюн» Германиягъа келиб тюбеширге разы болгъанын билдиргенди.

15-чи сентябрда Чемберлен Гитлер бла Бавар Альпладагъы Берхтесгаден шахарны къатында тюбешгенди. Бу тюбешиуде фюрер мамрлыкъ излегенин, алай а чехословак проблема бир джанына бомласа, къазауатха да хазыр болгъанын билдиргенди. Великобритания, къазауатдан джанларгъа излей эсе, Судет бёлгени Германиягъа миллетлени кеслерини белгилеу хакъларыны тамалында берирге разы болургъа кереклиси айтылгъанды. Чемберлен, мыннга разы болгъанды. Чехословак аскерле путчну басдыргъандыла, Генлейн эсе уа Германиягъа къачханды.

16-чы сентябрда, чехословак правительство судет немецлени алчысы Гелейнни Германиягъа къачханындан сора, аны тутаргъа ордер чагъаргъанды, Чехослоакияда болум анданда тик болгъанды. Францияны премьер-министри Эдуар Даладье британ къуллукъчула бла тюбешир ючюн Лондоннга учханды. Францияны теджеулери Германиягъа къаршчы къазауат ачыудан башлаб, Германиягъа Судетлени бериб рахатлатайыкъ дегеннге дери айры оюмладан болгъанды.

17-чи сентябрда, Гитлер судет немецледен сауутлу къуралыш къураргъа буйрукъ береди. Къуралыш немец властла бла сауутландырылгъанды эмда юретилгенди. Ол Чехословакияда террор актла этгенди. Артда, агрессияны белгилеген конвенцияны тамалында, чехословак президент Эдвард Бенеш бла сюргюнде правительство 1938-чи джылны 17-чи сентябрын баямламагъан герман-чехословак къазауат кибик белгилегендиле. Ол талай кюнню ичинде чехословак кчюле сермешиуледе 100 адамлан аслам къурман бергендиле, 2000 чакълы бир адам къачырылыб, Германиягъа ётдюрюлгендиле.

18-чи сентябрда бу тиклини джумушатыр умут бла президент Бенеш Германиягъа Чехословакиядан бир къауум джерлени берирге таша теджегенди эмда Парижге саулукъ сакълау министр Яромир Нечасны джашыртын джумуш бла джибергенди. Нечас, Бенеш кеси къолу бла мычымай, кёрюшюуле этмей берирге разы болгъан джерлени белгилегенди, баш шарты уа «судет инцидентни» тамамы бла битиую болгъанды. Аны ызындан Нечас карта бла Бенешни таша мектубун Лонданнга элтгенди. Лондон ингилиз-француз консультацияла баргъандыла. Анда 50% асламы немец болгъан джерлешим джерлени Германиягъа берирге оноу алыннганды, Уллу Британия бла Франция уа Чехословакияны джангы чеклерин гарантлары болургъа борчланнгандыла.

19-чу сентябрда Бенеш Прагадагъы совет келечини юсю бла СССР-ни правительствосундан сауутлу къаугъа чыкъса, позициясын сордургъанды. Совет правительство Прага кесаматда алгъан борчларын толтурургъа хазыр болгъанын билдиргенди. Москва, пактха кёре Франция Чехословакияны джакъламаса да ала аскер болушлукъ берирге хазыр болгъанларын билдиргендиле. Польшаны позициясы, Германия бла Чехословакия арасында уруш болса къатышмау болгъанды, алай а совет аскерле аланы территориялары бла ётерге излеселе, Совет Союз алагъа къазауат ачханнга санарыкъдыла. Совет самолётла Польшаны башы бла Чехословакиягъа учаргъа излеселе уа ала мычымай польшачы авиация бла уруллукъдула. Франция бла Чехослоакия арасында аскер кёрюшюуле да бардырылмагъандыла, Ингилиз бла Франция да Миллетлени Лигасында Чехословакияны джакълауну проблемасын сюзюуюн да блок этгендиле. Союзники Чехословакии по Малой Антанте — Румыния и Югославия — заняли выжидательную позицию.

Чемберлен (солда) эмда Гитлер Бадгодесбергде тюбешиуде, 23 сентябрь 1938 джыл. Араларында — баш тылмач доктор Пауль Шмидт

20-21-чи сентябрда Чехословакиядагъы ингилиз эмда француз келечиле чехословак правительствогъа ингилиз-француз теджеулеге разы болмасала Чехословакия бла «кесаматны» толтурмазлыкъларын билдиргендиле. Аны тышында: «Чехлиле оруслула бла бирлешселе, къазауат большевиклеге къаршчы къачлы къазауатха кёчерге боллугъун. Эмда Ингилиз бла Франция бу болумгъа джетсе бир джанында къалалмазлыкъларын» айтхандыла. Э. Бенеш, келечилени излемлерин джазыб берирлерин излегенди. Кюндюз Милан Годжини башлыгъында правительство капитуляция этерге оноу алгъанды.

Ол кюн огъунакъ, 21-чи сентябрда, совет келечи Миллетлени Лигасыны пленумунда, Франция кесаматха кёре кесини борчун тындырмаса, Чехословакияны джакълауда мычымай мадарла излерге керек болгъанын билдиргенди. Аны тышында Миллетлени лигасында герман агрессияны юсюнден сорууну да салгъанды.

22-чи сентябрда Чемберлен Годесбергга Гитлер бла тюбешиуге келеди, эмда гражданлыкъны сайлау эмда тас этген иеликни компенсация этиу шарт бла Судетлени теджейди. Гитлер бу территорияланы Германиягъа 28-чи сентябргъа дери берилирин даулайды, аны бла къалмай Польша бла Маджарны дауларын да толтуруллугъун излейди.

Польша Чехословакиягъа ультиматум салады эмда бютеу чеклерини узунлугъу бла аскерлерин хазыр халгъа келтиреди.

Эдуар Даладье (арада) Иоахим фон Риббентроп бла Мюнхенде тюбешиуде, 1938 джыл

21-22-чи сентябрда Чехословакияда бютеу кърал забастовка болады, ол Милан Годжаны правительствосуну тюшюуюне эмда генерал Ян Сыровый башчылыгъында болджаллы правительство къуралыууна чурум болады.

23-чю сентябрда чехословак правительство бютеулюк мобилизацияны баямлайды. Совет правительство эсе Польшагъа, Чехословакияны территориясын оккупация этерге кюрешсе, бир-бирине чабмауну совет-поляк кесаматы бузуллугъун билдиреди.

27-чи сентябрда Гитлер Уллу Британия бла Францияны келечилерине позициясын тюрленмегенин эмда герман "акцияны" тамбла башланныгъын билдиргенди, аны бла бирге Судет сорууну юсюнден келишиуню кескин сорууларына къараргъа чакъыргъанды. Ол кюн огъунакъ Чемберлен сёлешгенди, ол былай дегенди: «Къайда эсе да, биз хапарлы болмагъан бир узакъ къралда къаугъа ючюн, биз мында окопалагъа къазаргъа эмда противогазла киерге керек болгъаныбыз къалай къоркъуулуду, фантастикалыды, ийнанылмазчады».

28-чи сентябрда Чемберлен Гитлерге, излегенин «къазауатсыз эмда мычымай» бериллигине сёз бергенди.

29-чу сентябрда Мюнхенде Гитлерни инициативасы бла Уллу Британияны, Францияны эмда Италияны правительстволарыны башчылары бла тюбешиу баргъанды. Ары Чемберленни сёз бергенине да къаралмай, чехословак келечиле чакъырылмагъандыла. СССР-ни къошулууу да уналмагъанды. Совет аскерле чеклени туурасында 25-чи октябргъа дери хазырлыкъ халда туруб, артдан дайым дислокация бёлгелерине къайтарылгъандыла.

Мюнхен келишиу

Чехословакияны юлешинию.
1.Нацист Германия джанындан Судетлени аннексиясы (1-10 октябрь 1938 дж.).
2. Заользье бла Чески-Тешинни Польша оккупация этеди (1-2 октябрь 1938 г.).
3. Маджар кёбчюлюк бёлгеле Маджаргъа Биринчи Вена арбитраж бегимине кёре берилгендиле (2 ноябрь 1938 дж.).
4. Словакия кесини бойсунмаулугъун баямлайды (14 март 1939 дж.)
5. Экинчи кюн, Чехияны къалгъанын (ол заманнга немецлени оккупациясында болгъан) Гитлер Богемия эм Моравияны протектораты этиб баямлайды (15 март 1939 дж.).
6. Карпат Украинаны Маджар оккупация этеди (16-23 март 1939 дж.).

29—30-чу сентябрда Мюнхендеги Фюрербауда оноу чыгъаргъан тюбешиу болады. Келишиуню тамалына Италияны теджеулери салынады, ала алгъаракъ Гитлер даулагъанладан уллу башхалыкълары болмагъанды. Чемберлен бла Даладье бу теджеулени къабыл этедиле.

Польша бла Маджарны басымы бла мюнхен келишиуге, чехословак правительстводан юч айлыкъ болджалда эки джанлы кёрюшюуледе Польша эмда Маджар бла асламысы полякла эмда маджарлыладан болгъан территорияланы оноуун этерге даулагъан къошакъ къошулады, алай болмаса бу сорууну оноуун Мюнхен келишиуге къол салгъан къралла этерге керек болгъандыла (Германия, Италия, Уллу Британия эмда Франция).

1938-чи джылны 30-чу сентябрыны кече 1 сагъатдаЧемберлен, Даладье, Муссолини эмда Гитлер Мюнхен келишиуге къол салгъандыла. Андан сора келишиуге къол салыннган залгъа чехословак делегация ийилгенди. Келишиуню баш пунтклары бла танашхан чехословак келечиле Войтех Мастны бла Хуберт Масарик протест этгендиле. Алай а ахырында, Уллу Британия бла Францияны башчыларыны басымына бойсунуб, Чехсловакияны Судет бёлгесин Германиягъа берген кесаматха къол салгъандылла. Эртденбла Бенеш Миллет джыйылыуну унуауун алмай, бу келишиуню тындырыугъа киргизгенди.

30-чу сентябрда Уллу Британия бла Германияны арасында бир-бирине чабмауну декларациясына къол салыннганды; аннга ушаш декларациягъа Германии бла Франции арасында да кечирек къол салынады.

Мюнхендеги къол салыннган келишиу нацист Германиягъа ингилиз «джарашыулукъ политикасыны» эм кульминациясы болгъанды. Бусагъатдагъы тарихчилени бир къаууму бу политиканы халкъла арасы илешкилени Версаль системасыны кризисисинден дипломат амалла бла чыгъаргъа кюрешиудю, тёрт деу къралланы арасында келишиуле бла эмда «гитче» къралланы къурман этерге артха турмау бла. Чемберлен Мюнхенден Лондоннга къайтханында, самолётну трапында белгили сёзлерин айтханды: «Мен бизни тёлюбюзге мамырлыкъ келтирдим».

Тарихчилени башха къаууму, быллай политиканы бардырыууну чуруму уллу европачы къралланы нацист Германиядан эсе Совет Союзну къоркъуулу кёргенлери эмда андан къутулур мураты болгъанды.

Сёз ючюн, Уллу Британияны тыш ишлерини министрини орунбасары Кадоган кюнлюгюнде былай джазгъанды: «Премьер-министр (Чемберлен) Советле бла бирликге къол салгъандан эсе къуллугъумдан отставка этерикме дегенди». Ол замандагъы консерваторланы лозунглары былай болгъанды: «Британия джашар ючюн большевизм ёлюрге керекди». .

Кёб тарихчини оюмларына кёре, Мюнхен келишиуге къол салыуну эсебинде Гитлерге Чехословакияны аскер эмда экономика потенциялы саугъагъа берилгенди, ол аннга европачы политикачыла джукъ эталмазлыкъларына ийнандыргъанды, андан ары экспансия этерге да къошакъ амалла ачылгъандыла.

Башхы джанындан, 1938-чи джылны 4-чю октябрында, Москвадагъы француз посол Робер Кулондр мюнхен келишиу «артыкъсыз да Совет Союзгъа къоркъуулуду деген оюмню чертгенди. Чехословакияны джокъ этиуюнден сора, Германиягъа къыбыла-кюнчыгъышха джол ачылгъанды». Аны юсюнден АБШ-ны, Францияны, Германияны, Италияны, Польшаны эмда башха къралланы дипломатлыкъ документлеринде да белгиленнгенди.

3 октябрь 1938 джыл.
«Халкъ байрам»

Цитатала

Н. Чемберлен, 27 сентябрь 1938 джыл:

Къайда эсе да, биз хапарлы болмагъан бир узакъ къралда къаугъа ючюн, биз мында окопалагъа къазаргъа эмда противогазла киерге керек болгъаныбыз къалай къоркъуулуду, фантастикалыды, ийнанылмазчады. Андан да бек болалмазлыкъ зат - тамамы бла джарашдырылгъан дау къазауатны чуруму боллугъуду.

Оригинал текст (ингил.)  

How horrible, fantastic, incredible it is that we should be digging trenches and trying on gas-masks here because of a quarrel in a far away country between people of whom we know nothing. It seems still more impossible that a quarrel which has already been settled in principle should be the subject of war.

У. Черчилль, 5 октябрь 1938 джыл:

Биз къазауатны башламагъанлай хорландыкъ, энди бу хорланыуну эсеблери кеслерини юсюнден кёбню билдириб турлукъдула, тарихни къадар белгилеген чегинден ётдюк, аны ызындан Европадагъы кючлени бир-бирлерин аудурмай туруулары тюзелмезден бузулгъанды, кюнбатыш демократияланы адресине уа ауур сёзле айтылды: «Базманда чегилдинг эмда ауурлугъунг джокъгъа саналдынг».

Оригинал текст (ингил.)  

…we have sustained a defeat without a war, the consequences of which will travel far with us along our road; they should know that we have passed an awful milestone in our history, when the whole equilibrium of Europe has been deranged, and that the terrible words have for the time being been pronounced against the Western democracies: “Thou art weighed in the balance and found wanting.“

Э. Бенеш (Чехословакияны президенти):

Бу бизге тыйыншлы болмагъан палахды. Биз бойсунабыз эмда миллетибизни мамырлыкъ джашауун баджарыргъа кюрешебиз. Билмейме, къралларыгъыз (Уллу Британия эмда Франция) бу, Мюнхенде алыннган оноудан хайыр кёрлюкмюдюле. Амма, бизден сора да башхалагъа аны эсеби тиеригинден ишексизме.

Оригинал текст (чех.)  

Je to pro nás katastrofa, kterou jsme si nezasloužili. Podrobujeme se a budeme se snažit zajistit svému národu klidný život. Nevím, zda budou mít vaše země (Velká Británie a Francie) prospěch z rozhodnutí učiněného v Mnichově. Určitě však nejsme poslední, po nás to postihne i jiné.

Судет кризисни эсеблери

Судет бёлгени айырыу, Чехословакияны юлешиуню башланыуу болгъады.

Германияны Судет кризисни джарашдырыуундан сора этерик атламлары Мюнхенде сюзюлмегенди. Къайсы джаны да Словакияны кеси джазыуун кеси оноу этер хакъына къаршчы болмагъандыла, Чехословакияны къалгъан кесеги - Чехияны юсюнден а уа Мюнхен келишиуледе гарантия болмагъанды.

1939-чу джылда Чехословакияны аншлюсу «джарашыулукъ» политиканы джараусуз болгъанын кёргюзгенди — Гитлерни экспансиячы планлары ачыкъ болгъандыла эмда европачы политикачыла къазауатдан къачалалмазларын ангылагъандыла.

Мюнхен келишиу, Экинчи дуния къазауатдан сора Европада бегиген Версаль системаны оюлууу ангыламгъа келгенди. «Мюнхен-38» Европадагъы коллектив къоркъуусузлукъ политиканы джетишимсизлиги болгъанды эмда эсеблери къуру Чехословакиягъа урмагъандыла. Нацист Германияны Кюнчыгъыш Европаны къралларында басым кючюн ёсдюргенди, миллет азлыкъланы джакъланыу хакъларын сыйырыууна, андан да озуб аланы бар болууларын къоркъуугъа салгъанды.

Польша эмда Чехословакияны юлешиниую

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Тешин къаугъа.

Германия бла Чехияны чеклери, салам берген плакат, 7 октябрь 1938 джыл: «Биз Бачамабыздан разыбыз!»

Поляк аскерле аннексия этилген Чески-Тешиннге киредиле, октябрь 1938 джыл

Ингилиз бла аннга къошулгъан Францияны политикалары, Гитлерни кесин Европаны иесине санатдыргъанды эмда кесини экспанция муратларын бардырыуда джол ачханды. Ол кёзюуде аны бла Польша да хайырланнганды, аннга да Чехословакиядан юлюш тюшгенди: 1938-чи джылны 21-чи сентябрында полякла чехлилеге ультиматум саладыла, «кеслериники» санагъан, 80 минг поляк бла 120 минг чехли джашагъан Тешин областны даулайдыла.

27-чи сентябрда Польша ультиматумун къайтарады. Польшада чехлеге къаршчы истерия удурулады. "Силез къозгъалгъанланы бирлигини" аты бла ачыкъдан Тешин зытчыу корпусха адам алады. Бу аскер бёлекле чехословак чекде диверсияла эмда сауутлу провокацияла этгенлей турадыла. Польшачы самолётла хар кюн сайын Чехословакияны чеклерин бузадыла. Лондондагъы эмда Париждеги поляк дипломатла судет эмда тешин проблемагъа бирча къараллыгъын даулайдыла, немец эмда поляк аскерчиле уа Чехословакиягъа кириу болса къалай демаркация этиллигин сюзюуюн бардыргъадыла.

30-чу сентябрда, сагъат 23:45 болуб, мюнхен келишиуге къол салыннган кюн, Польша Прагагъа ультиматумун къайтарыб джибереди аны бла бирге немец аскерле бла тенг кесини аскерин Тешин областха киргизеди. Халкъла арасы изоляцияда болгъан чехословак правительство поляк ультиматумгъа разы болуб, аскерлерин ыхтырыргъа керек болады. 1-чи октябрда Тешинни джерлерин полякла оккупация, аны ызындан аннексия этедиле.

2-чи октябрда Чехословакия маджар нотаны къабыл этеди, аннга кёре территорияланы юсюнден соруулагъа къарагъан кёрюшюуле башланныкъ боладыла.

Берлинден дауланыб, 5-чи октябрда президент Бенеш къуллугъундан айрылады. Аны орнуна болджаллы генерал Сыровый келеди.

Чехияны аншлюсу

Ол заманнга Чехословакияны кесинде словак миллетчиле бла прагачы правительствону арасында къаугъа джаратыла башлайды. Бу къаугъа бла хайырланыб, Гитлер «Чехияны къалгъанын» да алады (нем. Rest-Tschechei).

7-чи октябрда Германияны басымы бла чехословак правительство Словакиягъа, 8-чи октябрда — Карпат Русха автономия береди.

1938-чи джылны 9-чу октябрында Комарнода чехословак-маджар кёрюшюуле башланадыла. Чехословак джаны Маджаргъа Словенске Нове Место джерлешимни (1918-чи джылгъа дери — маджар шахар Шаторальяуйхейны шахар къаты) Шаги шахарны берирге разы боладыла. 12-чи октябрда бу эки джерлешим пункт Маджаргъа бериледиле.

1938-чи джылны 21-чи октябрында Гитлер джашыртын буйрукъ береди, анда джууукъ заманны ичинде «Чехияны къалгъаныны» оноуун джуукъ заманда этиллигин билдиреди.

1938-чи джылны 2-чи ноябрында Маджар Вена арбитражны бегими бла Словакия бла Карпат Украинаны къыбыла (тюз) районларын алгъанды, аланы ичинде Ужгород, Мукачево эмда Берегово шахарла.

1939-чу джылны башында Прагагъа джиберилген Гейдрих агентлерини юсю бла халкъны Германиягъа къаршчы къозгъалыугъа удуруб башлагъанды. Чехословакияны правительствосу къоркъууну толуангылаб, орамла бла "сёлешиучю" автомилле бла халкъны рахатлыкъгъа чакъыргъанды.

1939-чу джылны 14-чю мартында Словакия автономияны парламенти, Словакияны Чехословакияны къурамындан чыгъыб Словак республиканы къуралыуун баямлагъанды. Джангы къралны премьер-министри болуб Йозеф Тисо сайланнганды.

Берлиннге чакъырылгъан чехословак президент Гаха 14-ден 15-ге кечесинде Риббентропну аллындан хазырлагъан кесаматы бла таныш этдирилгенди, анда былай джазылгъанды:

Бюгюн Берлинде Германияны фюрери эмда рейхсканцлери, тыш ишлени министри Риббентропну барлыгъында Чехословакияны президенти доктор Гаха бла тыш ишлерини министри Хвалковскийни аланы тилеклери бла тюбешиуге алгъанды.

Арт ыйыкълада алгъыннгы Чехословакияны территориясында болгъан къыйын болумну сюзюлгенди.

Эки джаны да Ара Европаны бу регионунда тынчлыкъны, мизамны эмда мамырлыкъны сакълауда бютеу кючлерин салыргъа керек болгъанына таукелликлерин билдиргендиле. Чехословакиянцы президенти бу джол, бу нюзюрге джетер ючюн эмда тамамы бла келишиуге барыр ючюн, чех халкъны келлигин толу таукеллик бла Германияны фюрерини къолуна бергенин чертгенди.

Бу тилекни фюрер алгъанды, ол чех халкъны Герман Рейхни къоруулаууна алыргъа эмда автономияны чеклеринде тыйыншлы джашау бериуню баджарыргъа унагъанды Германского Рейха и со своей стороны обеспечить ему подобающее существование в рамках автономии.

Оригинал текст (нем.)  

Der Führer und Reichskanzler hat heute in Gegenwart des Reichsministers des Auswärtigen von Ribbentrop den tschechoslowakischen Staatspräsidenten Dr. Hacha und den tschechoslowakischen Außenminister Dr. Chvalkovsky auf deren Wunsch in Berlin empfangen. Bei der Zusammenkunft ist die durch die Vorgänge der letzten Wochen auf dem bisherigen tschechoslowakischen Staatsgebiet entstandene ernste Lage in voller Offenheit einer Prüfung unterzogen worden. Auf beiden Seiten ist übereinstimmend zum Ausdruck gebracht worden, daß das Ziel aller Bemühungen die Sicherung von Ruhe, Ordnung und Frieden in diesem Teile Mitteleuropas sein müsse. Der tschechoslowakische Staatspräsident hat erklärt, daß er, um diesem Ziele zu dienen und um eine endgültige Befriedung zu erreichen, das Schicksal des tschechischen Volkes und Landes vertrauensvoll in die Hände des Führers des Deutschen Reiches legt. Der Führer hat diese Erklärung angenommen und seinem Entschluß Ausdruck gegeben, daß er das tschechische Volk unter den Schutz des Deutschen Reiches nehmen und ihm eine seiner Eigenart gemäße autonome Entwicklung seines Lebens gewährleisten wird.

Тангны сагъат тёртю бола, Герингни Праганы бомбалау бла къоркъутулгъан Гаханы джюреги тутхандан сора, Прага бла байламгъа киргенди, андан сора немец шартланы къабыл этгенди, къралны бойсунмаулугъун джокъ этерге эмда оккупациясына разылыгъын билдиргенди.

Адольф Гитлер Прага къалада, 15 март 1939 джыл

Ол кюн огъунакъ, Гитлер Прага къалада айтханды: «Мен махтанмайма, алай а мен буну керти таб этгенме дерге керекди». Ингилиз бла Франция болгъаннга рахат тюбегендиле, аланы баш нюзюрлери къазауатны не къадар узун заманнга болмазча этерге болгъанды. Гитлер а уа джангы джандаш къралны (Словакияны) табханды эмда индустрия потенциал иги кючлендиргенди.

15-чи мартда Германияны Чехияны къалгъанына аскерлерин киргизгенди, анда протекторат баямлагъанды (Богемия эм Моравияны протектораты). Чех аскер къаршчыланыу кёргюзмегенди, джангыз капитан Павликни ротасы 14-чю мартда Мистек шахарда 40 минутлукъ сермешиу этгенди. Германияны къолуна алгъыннгы чехословак аскерни саууту тюшгенди, ала бла 9 джаяу аскер дивизияны джерлерге болгъанды, аны тышында кючлю чех аскер заводла да немецлеге къалгъандыла. СССР-ге чабыуну аллы бла Вермахтны 21 танка дивизиясындан 5-си чехословак танкала бла сауутланнгандыла.

Ол кюн огъунакъ бойсунмаулугъун Карпат Украина баямлагъанды. Алай бла Чехословакия Чехиягъа, Словакиягъа эмда Карпат Украинагъа бёлюннгенди (Карпат Украина бла Словакияны кесегин Маджар оккупация этгенди). Карпат Украинаны Маджар оккупация этген процессни заманында джерли сауутлу къуралышла бла талай къанлы сермешиу болгъанды («Карпат Сечь»).

Нюрнберг процессде Кейтелге соруу берилгенди: «Кюнбатышны къраллары 1938-чи джылда Прага джанлы болсала Германия Чехословакиягъа чабарыкъмы эди?» Аны джууабы: «Игитда, огъай. Аскер джаны бла биз джетерча кючлю тюл эдик. Мюнхенни нюзюрю Россияны Европадан тайдырыб, заман къабыб, Германияны сауутландырыуун тамамландырыу эди».

Дагъыда къара

• Чехословакия Экинчи дуния къазауатда
• Чабмауну юсюнден пакт
• Судет немецлени аякъланыуу

Литература

• Богатуров А. Д. Глава 10. Кризис Версальского порядка (1933—1937) // Системная история международных отношений. В 4 т. Том I. События 1918—1945 / Под ред. А. Д. Богатурова. — М: Московский рабочий, 2000. ISBN 5-89554-138-0
• Кретинин С. В. Судетские немцы в 1918—1945 гг.: Народ без родины. — Воронеж: Воронежский государственный университет, 2000. — 320 с. ISBN 5-7455-1135-4
• Мюнхенское соглашение 1938 : [арх. 21 февраль 2023] / Магадеев И. Э. // Монголы — Наноматериалы [Электронный ресурс]. — 2012. — С. 609—610. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 21). — ISBN 978-5-85270-355-2.
• Малая советская энциклопедия. Т. 8 — М.: 1939. — С. 449.
• Мельтюхов М. И. Советско-польские войны. Военно-политическое противостояние 1918—1939 гг. — М.: Вече, 2001. — 464 c. — (Военные тайны XX века). — 7000 экз. — ISBN 5-7838-0951-9.
• Мюнхен-1938: падение в бездну Второй мировой [сборник статей / ответственный редактор: Олег Назаров]. — М.: Кучково поле, 2018. — 268 с. — (Реальная политика).
• Пеганов А. О. Чехословацкий кризис в 1938—1939 гг.: взаимосвязь неблагоприятной внешнеполитической конъюнктуры и проблемы национальных меньшинств. // Международные отношения: История и современные аспекты. Теории и исследовательские практики. Вып. II. — Москва-Ставрополь, 2011. — С. 91—109. — 353 с.
• Ротштейн Э.. Мюнхенский сговор. / Пер. с англ. С. И. Аллилуевой, В. В. Исакович и Г. И. Герасимова; вступ. ст. Н. Н. Яковлева; ред. Н. Ю. Хомутов. — М.: Издательство иностранной литературы, 1959. — 428 с.
• Секреты польской политики. Сборник документов (1935—1945). / Сост. Л. Ф. Соцков. — М.: Архив Службы внешней разведки Российской федерации, 2009. — 383 с.

1. джибериу [[{{{2}}}]] ([[{{{1}}}|ингил.]]) Мюнхен (документальный очерк)

• Степанов А. С. Перед Мюнхеном (Вооружённые силы Германии и Чехословакии и планы сторон осенью 1938 г.) // Военно-исторический журнал. — 1992. — № 4-5. — С.4-9.
• Ширер У. Взлёт и падение третьего рейха.В двух томах. Т. 1. — М.: Воениздат, 1991 ISBN 5-203-00475-7
• Уинстон Черчилль Никогда не сдаваться! Лучшие речи Черчилля; Альпина Паблишер, 2014. — с. 255—256 — ISBN 978-5-9614-3355-5.
• Krejčí, Oskar. «Geopolitics of the Central European Region. The view from Prague and Bratislava» Bratislava: Veda, 2005. 494 p. (Free download)