Орузлама
Орузлама — социал, сатыу-алыу, дин неда башха амалла бла заманны узун аралыкъларын хыйсаблагъан системады. Орузламаны къуралышы заманны кесеклеге бёледи (кюн, ай, ыйыкъ, джыл кибик).
Орузламада кёзюуле Кюнню эмда Айны бурулууу кибик астрономия болуула бла байламлыдыла. Сёз ючюн Кюн орузлама — Кюн бла, Ай орузлама Айгъа къаты байламлыды.
Дунияда эм кёб Григориан орузлама бла Хиджраны орузламасы хайырланады. Григориан Иссаны туугъанындан башланады, Хиджра орузлама уа Мухаммедни Меккядан Мединагъа кёчюуюнден башланады.
Тарих
[тюзет | къайнакъны тюзет]Ай бла Кюнден башха астрономия объектлени тамалгъа салгъан орузламалада бардыла, сёз ючюн буруннгу мисир орузламада джыл Сириусну эки чыгъыууну арасындагъы заманды. Алай а быллай орузламала алай бек джаыйлгъанладан тюлдюле.
Хар халкъ заманны кесича хыйсаблашдыргъанды. Бирлери дунияны къуралыуундан башлагъандыла: чууутлула б. э. д. 3761 джылдан башлагъандыла, александрия хронология б. э. д. 5493 джылны [[25-чи май]ын санагъадыла тамалгъа. Римчиле хыйсабны Римни къуралыуундан башлагъандыла (б. э. д. 753). Парфянлыла, вифинянлыла эмда селевкилиле санауну тахтагъа биринчи патчахны олтуруундан башлагъандыла, мысырлыла — хар династияны башланнганындан. Хар дуния дин кесини орузламасыны къурагъанды (исламда Хиджраны 1430 джылы, буддист орузлама бла бусагъатда Нирвана эраны 2549 джылы барады).
Бир джыл хыйсаблашыудан башхагъа кёчюу джылны узунлугъу эмда башланыуу башха болгъаны ючюн, бир кесек табсызлыкъла келтиредиП. 1-чи январдан джылны башланнганы биринчи кере Римде Юлий Цезарь б. э. д. 45 джылда киргизгенди. 325 джыла Византияда юлиан орузлама къабыл этиледи.
Григорий XIII папа бардыргъан орузлама реформа католик къралланы барысы блада къабыл этилгенди. Заманны санауда халатланы тюзетгенди бу орузлама: юлиан орузламаны кириунден XVI ёмюрге дери кюн джылгъа кёре 10 кюн атыкъ болгъанды. Бусагъатдагъы орузлама папаны аты бла григориан орузлама атха ие болгъанды, эмда 1582 джылны 4-чю сентябрында юлиан орузламаны орнуна официал халда киргенди. .
Эресейде Пётр I 1700 джылны 1-чи январындан башлаб юлиан орузламаны официал халда киргизгенди. Бизни къралда григориан орузлама Совет властны заманында киргизилгенди 1918 джылны 14-чю февралындан башлаб.
Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]Джибериуле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Часто задаваемые вопросы о календарях
- Юлианский и Григорианский календари: по какому России жить?
- Сайт о календарях
- Исторический календарь
- Календарь праздников
- Календарь как произведение концептуального искусства (автор художник-концептуалист Линор Линза)
- http://vzgljadnamir.narod.ru/biblioteka/Seleschnikov_IKiH/directory.djvu История календаря и хронология. С. И. Селешников
 Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Орузлама.
|