Партенопей республика

Партенопей республика Repubblica Partenopea Францияны къаранчха къралы
← 23 январь 1799 джыл — 21 июнь 1799 джыл →
Акъ ызы сарыгъы ауушдурулгъан француз триколор
Ара шахары	Неаполь
Тил(лер)и	итальян тил
Кърал оноууну формасы	республика

Партенопей республика (ит. Repubblica Partenopea), неда Неаполитан республика (ит. Repubblica Napoletana) — 1799-чу джылны январында неаполитан республикачыланы француз аскерлени болушлукълары бла Неаполитан короллукъну бурбон монархиясын аудуруб баямлагъан къысха заман джашагъан къраллыкъ. Аты буруннгу аты — Партенопеядан келеди (грек. Παρθενόπεια).

Француз монархияны аугъанындан сора неаполитан король IV Фердинанд бла королева Мария Каролина 1793 джылда биринчи антифранцуз коалициягъа къошуладыла, якобинчи Францияны джаратханлагъа ишек болгъанланы зорлукъ этиу башлайды. Аннга да къарамай Неаполитан короллукъда республикачыла аристократияны ичинде уллу дагъан табадыла.

1796 джылда Франция бла мамырлыкъ кесаматха къол салыннганды, алай болса да 1798 джылда Наполеонну, мисир экспедициясыны заманында эмда адмирал Нельсонну Абукирде сермешиуде хорламындан сора, Мария Каролина Фердинанды Франция бла энтда бир кере къазауатха кирирге алландырады.1798 джылны сентябрында Нельсон кеси Неаполгъа келеди, анда аллына уллу къууанч бла тюбейдиле. Австриячы генерал Карл фон Макны башчылыгъында 70 минглик неаполитан аскер октябрны 29-на, французла къойгъан Римге киреди эмда папаны властын орнуна салады. Алай а французланы сакъланмагъан алгъа урууларындан сора неаполитан аскерле ыхтырылыргъа керек боладыла, ахырында уа къаушатыладыла.

Король Неаполгъа ашыгъыш къайтады. Лаццарониле Бурбонланы династияларын джакъларгъа антларына толу къалсала да, король паникада британ узунлукълу кеме Vanguard бла бютеу арбазын да джыйыб Палермогъа къачады. Бий Франческо Пиньятелли Стронголи шахаргъа тамада этилиб коюлады, ол да бютеу флотну джаугъа тюшмесин деб кюйдюреди.

Шахарда мизамсызлыкъла башланадыла, лаццарониле республикачыла джанлы деб ишекли болгъанланы ёлтюрюб башлайдыла. Бу шартлада кесини королу къоюб кетген аристократия анархияны аллын тыяр умут бла француз протекторатны тюбюнде республика баямлауну юсюнден сагъыш эте башлайды. 1799-чу джылны 12-чи январында Пиньятелли Спаранизеде генерал Ж. Шампионнени аллында капитуляция этеди. Французланы алларында капитуляция этилгенни хапары Неаполь бла провинциялгъа джетгенинде ланецерониле къозгъаладыла. Аман сауутланыуларына да, аман дисциплиналарына да къарамай кючлю къаршчыланадыла. Ала бла тенг республикачыла да сауутланадыла. 1799-чу джылны 20-чы январында республикачыла Сант-Эльмо бегиген къаланы аладыла эмда французлагъа шахаргъа кирирге джол ачадыла. 1799-джылны 23-чю январында генерал Шампионнени башчылыгъында француз аскер Неаполгъа киреди.

Генерал Шампионнени аскерлери Неаполгъа киредиле, 23 январь 1799 дж.

Шампионне королну властын къурутулгъанын эмда Партенопей республиканы къуралгъанын баямлагъанды. 24-чю январда Карло Лаубергни башчылыгъында правительство къуралгъанды, аны къурамында 21 адам болгъанды, андан сора закон къураучу корпус да къуралгъанды. Республика француз аскерни кючюне ышаннганды. Джангы правительство, француз генерал Шампионне тохтаусуз ачха даулаб тургъаны себебли финанс табсызлыкълагъа тюртюлгенди, кесини аскерин къураялмагъанды, провинцияны "демократлашдырыугъа" кюрешгени да джетишимсиз болгъанды. 25-чи апрелде Феодал хакъланы къоратыуну юсюнден закон алынады.

Неаполда Эркинликни тереги, 1799 джыл

Ол заманлада, Палермогъа къачыб къутулгъан роялистле бай эмда халкъ ичинде ауурлугъу болгъан кардинал Фабрицио Руффону Калабриягъа контрреволюция этерге джибередиле. Ол джетишимли болады, кесини дисциплинасыз болса да элчиледен къуралгъан кёб санлы «Ийманны аскери»(Esercito Cristiano della Santa Fede) бла Неаполгъа джол тутады. Аны аскерини чабыуулу тонаула бла, республикачыланы эмда алагъа джан аурутхан деб ишекли болгъанларын ёлтюрюу бла ётгенди. Ол заманда Неаполгъа ингилиз эскадра да джууукълашады, ол Прочида айрымканны кючлейди, эмда Франческо Караччиоло башчылыкъ этген республикан флот бла талай согъушуудан сора, француз-испан флотну Палермогъа чабыу къоркъуу болгъаны себебли кери чакъырылады.

5-чи майда Руффо, адмирал Ушаковну джерле арасы тенгиз эскадрасыны десантыны болушлугъу бла ара шахаргъа джол алады, андан французла, Меданны гитче бёлгеини тышында барысы да кетедиле. Биригиу болмагъан республикан бёлекле къаушатылгъандыла, къуру Неаполь бла Пескара чыдаб тургъандыла алкъын.

1799-чу джылны 13-чю июнунда Руффо эмда аны аскерлери Неаполгъа джетедиле, эмда Понте делла Маддаленаны къатында къаты сермешиуден сора шахаргъа киредиле. Талай ыйыкъны ичинде калабрезиле бла лаццарониле тонауну, адам ёлтюрюуню бардыргъандыла, Руффо излесе да аланы тыялмагъанды. Алай болса да роялистле бютеу шахарны кючлеялмагъандыла - француз эмда республикан аскерлени къалгъанлары Сант-Эльмо, Кастель-Нуово эмда Кастель-дель-Ово бегиген къалаланы къолларында тутхандыла, аны бла бирген француз-испан флот да Неаполну богъазына келирге боллукъ къоркъуу да болгъанды.

Руффо, королеваны республикачыла бла сёлешиуле бардырлмасын джасакъласа да, ол республикачыла бла келишиуге келгенди, аннга кёре ала бегиген къалаладан эвакуация этилирге боллукъ болгъандыла, излегенлери Неаполда къалыргъа, излемегенлери да тыйгъычсыз Тулоннга джюзерге деб сёз берилгенди. Капитуляциягъа къол Руффо, британ, орус эмда тюрк абычарла къол салгъандыла, республикачыланы джанындан француз аскер башчы къол салгъанды. 21-чи июнда республикачыла капитуляция этгендиле. Партенопей республика джокъ болгъанды.

Республика джанлылагъа амнистия берген капитуляция шартла тутулмагъандыла: адмирал Нельсон, 24-чи июнда Неаполну гаванына киргенди, эмда къозгъалыучула бла кесаматланы джараусуз баямалгъанды. Руффо ачыуланыб, кесаматда къуру аны къолу тюл, орус эмда тюрк комендатланы, эмда британ капитан Эдвард Футну да болгъанын чертгенди, эмда Нельсон каптуляцияны танымаса, ол аннга бегиген къалаланы алыуда болушмазлыгъын билдиргенди. 26-чы июнда кесини оноуун тюрлендиргенди, эмда британ посол Уильям Гамильтонну кардиналгъа джибергенди, аны юсю бла джарашыуну бузарча джукъ этмезлигин билдиргенди. Ол заманда огъунакъ орус капитан Белли республикачыланы Нельсон аланы эвакуацияларына къатышмазлыгъыны гарантиясын бергенди. Бу гарантияла бек ышанырча болмасала да, республикачыла ийнаннгандыла эмда кемелеге джюклениб башлагъандыла. Алай болса да28-чи июнда Нельсон Палермодан депеша алгъанды, эмда аннга бойсунуб республикачыланы кемелерин кючлеб аланы тутханды.

8-чи июлда Фердинанд Палермодан келгенди, эмда республикачылагъа къаза салыб башлагъанды. 99 адам, аланы ичинде Ф. Караччиоло, Ф. М. Пагано эмда В. Руссо асылгъандыла. 500-ден аслам адам тюрмеге атылгъанды, 350-ден аслам да къысталгъандыла неда тутмакъгъа ашырылгъандыла. Бу болууланы юсюнден Уллу Британияда белгили болгъанындан сора, Чарльз Джеймс Фокс Джамагъатланы Палатасында Нельсонну "Неаполитан богъазда" зулмулагъа къатышханы ючюн айыблагъанды.

Культурада

Партонопей республиканы тарихини юсюнден Александр Дюма-атасы «Луиза Сан-Феличе» романда хапар айтады, ол чыгъарма талай кере экранлашханды.

Литература

• Чудинов А. В. «Солдаты свободы» или смертельный враг? Французы в Южной Италии 1798—1799 гг. // Известия УрФУ. Серия 2. Гуманитарные науки. 2016. № 2. С. 25-41.
• Acton, Harold. The Bourbons of Naples (1731—1825) (2009)
• Davis, John. Naples and Napoleon: Southern Italy and the European Revolutions, 1780—1860 (Oxford University Press, 2006. ISBN 9780198207559
• North, Jonathan (2018). Nelson at Naples, Revolution and Retribution in 1799. Stroud: Amberley. p. 304. ISBN 978-1445679372.
• Gregory, Desmond. Napoleon’s Italy (2001)