Адабият
Адабият (араб. أدب) неда литература (лат. lit(t)eratura — «джазылгъан», лат. lit(t)era — «хариф» деген сёзденди) — кенг ангыламда бютеу джазылгъан текстлени джыйымыды.
Ангыламны юсюнден
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Кёбюсюне адабият деб суратлау адабиятха айтадыла, ол демек санатны бир тюрлюсюдю. Алай а бусагъатдагъы ангыламны бюгюнден узакъ къалгъан заманланы культурасына хайырланнган терсирекди. Буруннгу илму трактатла бла дин-мифологиялыкъ чыгъармала, сёз ючюн, Гесиодну «Теогониясы» неда Лукрецийни «Затланы табигъатларыны юсюнден» чыгъармасы, ол заманладагъылагъа кёре, сёз ючюн, эпос поэмаладан (Гомерни «Илиадасы» неда Вергилийни «Энеидасы») суратлау адабият бла суратлаусуз адабият деб бири-биринден айырылмагъанды. Башха кёзюулени суратлау адабиятын, дин, философия, илму, публицистика адабиятладан айырыб, биз бусагъатдагъы къарамларыбызны, озгъан заманлагъа кёчюребиз, ол кёчюрюу хаманда тюз болмайды, бир-бирлелде уа къоркъуулу огъунады.
Алай болса да, адабиятда бютеу миллет культуралада эмда адам тарихни узунлугъунда хар бирине да келишген талай ышаны барды.
- Адабиятха бютеу автор текстле киредиле (аноним болса да, неда талай адам чыгъаргъан боласа да). Текстни автору болгъаны былайда юристлик къарам бла магъаналы тюлдю (автор хакъла), магъаналы болгъан текстни айгъакъ автору болуб, ол текстни ахырына джетдириуюдю: автор ахыр нохтаны салады, андан башлаб, текст кесича джашаб башлайды.
- Биринчи ышанына байламлы экинчи ышан чыгъады: адабиятха джазылгъан текстле киредиле, аууздан айтылгъанла кирмейдиле. Аууз чыгъармачылыкъ тарихде джазма чыгъармачылыкъны аллы бла келгенди, джазылгъандан башхалыгъы уа — бегитилмегенлиги. Бир адамдан бир адамгъа кёче, тюрлене барыргъа болгъанды.
- Адабиятха адам тилден сёзледен къуралгъан текстле киредиле, сёз компоненти музыкадан, неда кёрюнюу компонентден айырылалмагъан чыгъармала адабият тюлдюле. Джыр неда опера кеслерича адабиятха кирмейдиле. Алай а джырдан назму айырылыб кеси болса, адабиятды.
Башында белгиленнген юч ышаннга келишмеген, алай а адабиятха саналгъан буруннгу текстле бардыла, сёз ючюн, «Илиада» бла «Одиссея»: алимле айтханнга кёре бу эки поэманы авторуна Гомерни санаргъа боллукъ тюлдю, эмда ол чырт болмагъанды автор, бу текстле буруннгу грек фольклордан келедиле, Гомер джангыз аны айтхан эмда къагъытха джазгъан болгъанды.
Энтда бир ышан къошаргъа тыйыншлыды, бу ышан адабиятны структурасы бла тюл, функциялары бла байламлыды.
- Адабиятха социал магъаналары болгъан, неда ол магъана болургъа нюзюр салгъан текстле киредиле. Ол демеклик — энчи неда къуллукъ джазышыу, энчи кюнлюкле, школ сочиненияла адабият тюлдюле. Алай а заман озуб, джазгъан адам бла байламлы бу ышан ишлемезге боллукъду, сёз ючюн джазыучуланы неда алимлени джазышыулары, кюнлюклери суратлау неда илму адабият болуб къалыргъа боладыла.
Адабиятны тюрлюлери
[тюзет | къайнакъны тюзет]Адабиятны тюрлюлери текстни магъанасы бла неда аланы хайырланыулары бла айырыладыла, ол себебден бирлешген классифация этген къыйынды. Бир-бир чыгъармала талай тюрлюден ышанлагъа иедиле, бир-бир чыгъармала джазылгъан сагъатда бир къауумгъа, джылла озуб а уа башха къауумгъа киредиле.
Суратлау адабият — адам тилде джазылгъан сёзледен къуралгъан санатны тюрлюсюдю. Суратлау адабиятны энчилиги — аны бир джанындан санатны тюрлюлери бла, башха джанындан а уа сёз текстни башха тюрлюлери бла байламлыгъыды. Аны тышында суратлау адабият, санатны башха тюрлюлери кибик автор чыгъармаланы бирикдиреди, фольклордан башхалыгъы да буду.
Болушлукъ ичи болгъан адабиятды, толуракъ билгиле алыргъа джарайды. Билги адабиятны баш тюрлюлери:
- Сёзлюкле, билгини бу билимни сферасына джарашдырылады, кёбюсюне алфавит джорукъ бла къуралады;
- Билгиликле, информация башха джорукъла бла тизиледи, бу билимни кесини структурасына кёре болуучанды (сёз ючюн, аурууланы ышанларына кёре медицина билгилик);
- Энциклопедияла, билимни бу сферасында эм кёб билгиси болгъан джыйымладыла
Окъуу адабият, билги адабият кибик билимле бла байламлыды. Алай а хайырланыуу бираз башхады: билимлени системалыкъ эмда бир-бири ызындан тизиб окъугъан билим алырча бериудю. Сёз ючюн школ китабла.
Техника адабият — техника бла чыгъарыугъа байламлы адабиятды (инструкцияла, каталогла, патентле эмда башхала).
 Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Адабият.
|