Берлин операция

Берлин операция
Экинчи дуния къазауат
Баргъан кёзюую 16 апрель – 8 май 1945 Баргъан джери Берлин, Германия Эсеби Къызыл Аскер, немец аскерни Берлин къауумун къаушатыб, Берлинни кючлегенди. Гитлерге къаршчы коалицияны Европада хорламы.
Къаршчыла
СССР Польша	Германия
Аскер башчыла
И. В. Сталин Г. К. Жуков И. С. Конев К. К. Рокоссовский	А. Гитлер † Г. Хейнрици Т. Буссе Г. Вейдлинг
Кючлери
Совет аскерле: 1,9 млн адам 6250 танка 7500 аслам самолёт Поляк аскерле: 155 900 адам	1 млн адам 1500 танка 3300 аслам самолёт
Къоранчла
Совет аскерле: 78 291 ёлю 274 184 джаралы Поляк аскерле: 2825 ёлю 6067 джаралы	Совет билгиле: 400 минг ёлю 380 минг джаралы

Берли́н операция — совет аскерлени Экинчи дуния къазуатны кюнчыгъыш-европачы сермешиу театрында ахыр стратегиялыкъ операцияларыны бириди, ол операцияны баргъанында Къызыл Аскер Германияны ара шахары Берлинни кючлегенди, эмда хорлам бла Уллу Ата Джурт Къазауат бла Экинчи дуния къазауатны Европада хорлам бла бошагъанды. Операция 23 кюнню баргъанды — 16-чы апрелден 8-чи майгъа дери, ол кюнлени ичинде совет эмда поляк аскерле кюнбатышха 100—220 км теренликге киргендиле. Сермешиулени фронтуну кенглиги — 300 км. Операцияны къурамында: Штеттин-Росток, Зелов-Берлин, Котбус-Потсдам, Штремберг-Торгаус эмда Бранденбург-Ратен фронт алгъа уруш операцияла бардырылгъандыла.

1945 джылны джазында Европада аскер-политика болум

1945 джылны январында-мартында 1-чи Белорус фронтну эмда 1-чи Украин фронтну аскерлери Висла-Одер, Кюнчыгъыш-Померан, Огъары-Силез эм Тёбен-Силез операцияланы эсебинде Одер эмда Нейсе сууланы ётгендиле. Кюстрин плацдармдан Берлиннге дери къысха джол бла 60 км къалгъанды. Ингилиз-американ аскерле немец аскерлени рур къауумун къаушатыб, апрелни ортасына ал бёлеклери бла Эльбагъа чыкъгъандыла. Эм магъаналы къайнакъ бёлгеледен къуру къалгъан Германияда индустрия тохтагъан халгъа келгенди. 1944/45 джылланы къышында дженгилиуледе тас болгъан адамланы орнуна толтуруу бла да къыйынлыкъла чегилгенди. Алай болса да Германияны сауутлу кючлери алкъын къаршчылыкъ берирча кюч болгъандыла. Къызыл Аскерни генштабыны тахса билгилерине кёре аланы къурамында 223 дивизия бла бригада болгъанды.

АБШ-ны, СССР-ни эмда Уллу Британияны башчыларыны 1944 джылны къачында тюбешиулеринде келишиулерине кёре, совет оккупация зонаны чеги Берлинден кюнбатышха 150 км болгъанды. Алай болса да, Черчилль Къызыл Аскерни озуб, Берлинни биринчи алыргъа идеяны теджегенди.

Сермешген джанланы нюзюрлери

Германия

Нацист башчылыкъ Уллу Британия бла АБШ джаны бла мамырлыкъ къуруб, гитлерге къаршчы коалицияны чачар умутлу болгъанды. Ол нюзюрде Совет Союзгъа къаршчы фронтну тутуу эм бек магъаналы болгъанды.

СССР

1945 джылны апрелине аскер-политика болум совет аскер башчылыкъдан къысха болджалны ичинде Берлин бёлгеде немец аскер къауумны къаушатыб, Эльба суугъа чыгъыб джандаш аскерле бла бирлеширин излегенди. Бу стратегия муратланы толууу Германияны къазауат созар нюзюрлерин бузар мадар бергенди.

Операцияны бардырыууна юч фронтну кючлери джыйылгъанды: 1-чи Белорус, 2-чи Белорус эмда 1-чи Украин фронтланы, аны тышында 18-чи хауа аскер, Днепр аскер флотилия эмда Балтика флотну бир къауум бёлеги.

Совет фронтланы нюзюрлери

1-чи Белорус фронт

• Германияны ара шахары Берлинни кючлеу
• 12-15 кюнден Эльба суугъа чыгъыу

1-чи Украин фронт

• Берлинден къыбыла таба кесиучу уруу бла «Ара» аскер къауумну баш кючлерин Берлиндеги кючледен айырыргъа, алай бла 1-чи Белорус фронтну къыбыладан Берлиннге урууун баджарыу
• Берлинден къыбыла джанында джау къауумну къаушатыргъа эмда Котбусну бёлгесинде оператив резеврлени хорлау.
• 10-12 кюнню ичинде Белиц — Виттенберг рубежге чыгъыб, андан ары Эльба бла Дрезденнге чыгъыу

2-чи Белорус фронт

• Берлинден шималда кесиучу уруу бла 1-чи Белорус фронтну шималдан джакълау
• Берлинден шималдагъы немец аскерлени тенгизге къысыб къаушатыу

Днепр аскер флотилия

• Кемелени эки бригадасы бла 5-чи уруучу эмда 8-чи гвардиячы аскерлеге Одерден ётюб Кюстрин плацдармгъа кирирге болушуу
• Ючюнчю бригада бла 33-чю аскерге Фюрстенбергни бёлгесинде болушуу
• суу улоу джолланы миналагъа къаршчы къоруулауну баджараыу.

Балтика флот

• 2-чи Белорус фронтну тенгизден джакълау, Латвияда тенгизге къысдырылгъан «Курляндия» аскер къауумну блокадасын андан ары бардырыу

Операцияны планы

Планнга кёре 1-чи Белорус эмда 1-чи Украин фронтланы аскерлери 1945 джылны 16-чы апрелини танг аласында алгъа урургъа керек болгъандыла. 2-чи Белорус фронт, аскерлерин джыйышдырыб 20 апрелде урургъа керек болгъанды.

1-чи Белорус фронт баш урууну беш аскерни (47-чи, 3-чю, 5-чи 8-чи 3-чю) эмда эки танка аскерни кючю бла Кюстрин плацдармдан Берлин таба башларгъа керек болгъанды. Танка аскерлени, тюз аскерле Зеелов дуппурлада къоруулауну экинчи сызын ётгенден сора киргизир мурат болгъанды. Баш урууну бёлмесинде артиллерияны басыннганы фронтну бир километрине 270 тоблу сауут чакълы бир болгъанды. Аны тышында фронтну башчысы Г. К. Жуков эки болушлукъ уруу этерге излейди: онг джанындан — 61-чи совет аскерни эмда 1-чи Поляк аскерни кючю бла, Берлинни шималындан Эберсвальде, Зандау шахарла таба; сол джанындан — 69-чу эмда 33-чю аскерлени кючлери бла Бонсдорфха ургъанды, аны мураты Берлиннге 9-чу герман аскерни ыхтырылыргъа мадар бермезге.

1-чи Украин фронт баш урууну беш аскерни кючю бла бардырыргъа керек болгъанды: юч тюз аскер (13-чю, 5-чи, 3-чю) эмда эки танка аскер, ала Тримбель шахарны къатындан Шпремберг таба урургъа керек болгъандыла. Болушлукъ урууну Дрезден табагъа 2-чи Поляк аскер бла 52-чи совет аскерле бардырыргъа керек болгъандыла.

1-чи Украин фронт бла 1-чи Белорус фронтну арасында ырджы Берлинден 50 км къыбыла-кюнчыгыш кетиб, Люббен шахарны районунда болгъанды, ол керек болса 1-чи Украин фронтну аскерлерине Берлинни къыбыладан урургъа мадар бергенди.

2-чи Белорус фронтну башчысы К. К. Рокоссовский баш урууну 65-чи, 70-чи эмда 49-чу аскерлени кючлери бла Нёйстрелиц табагъа бардырыргъа оноу этгенди. Немец къоруулау сызны юзгенден сора, алгъа урууну джетишимин айры танка, механикалы эмда кавалерия корпусла тамамларгъа планланнганды.

Эки джанындан кючлени къурамы

СССР

1-чи Белорус фронт (командири маршал Г. К. Жуков, штабны тамадасы генерал-полковник М. С. Малинин) къурамы:

Россияны маркасында Берлин операция, 1995

• 61--чи аскер (генерал-полковник Белов П. А.)
• 47-чи аскер (генерал-лейтенант Перхорович Ф. И.)
• 3-чю уруучу аскер (генерал-полковник Кузнецов В. И.)
• 5-чи уруучу аскер (генерал-полковник Берзарин Н. Э.)
• 8-гвардиячы аскер (генерал-полковник Чуйков В. И.)
• 69-чу аскер (генерал-полковник Колпакчи В. Я.)
• 33-чю аскер (генерал-полковник Цветаев В. Д.)
• 3-чю аскер (генерал-полковник Горбатов А. В.)
• 1-чи гвардиячы танка аскер (генерал-полковник Катуков М. Е.)
• 2-чи гвардиячы танка аскер (генерал-полковник Богданов С. И.)
• 1-чи Поляк Аскер (генерал-лейтенант Поплавский С. Г.)
• 16-чы хауа аскер (генерал-полковник Руденко С. И.)
• 9-чу танка корпус (генерал-лейтенант танковых войск Кириченко И. Ф.)
• 11-чи танка корпус (генерал-майор танковых войск Ющук И. И.)
• 7-чи гвардиячы кавалерист корпус (генерал-лейтенант Константинов М. П.)
• 2-чи гвардиячы кавкалерист корпус (генерал-лейтенант Крюков В. В.)

1-чи Украин фронт (командири маршал И. С. Конев, штабны тамадасы аскерни генералы И. Е. Петров) къурамы:

• 3-чи гвардиячы аскер (генерал-полковник Гордов В. Н)
• 5-чи гвардиячы аскер (генерал-полковник Жадов А. С.)
• 13-чю аскер (генерал-полковник Пухов Н. П.)
• 28-чи аскер (генерал-лейтенант Лучинский А. А.)
• 52-чи аскер (генерал-полковник Коротеев К. А.)
• 3-чю гвардиячы танка аскер (генерал-полковник Рыбалко П. С.)
• 4-чю гвардиячы танка аскер (генерал-полковник Лелюшенко Д. Д.)
• 2-чи хауа аскер (генерал-полковник Красовский С. А.)
• 2-чи Поляк Аскер(генерал-лейтенант Сверчевский К. К.)
• 25-чи танка корпус (генерал-майор Фоминых Е. И.)
• 4-чю гвардиячы танка корпус (генерал-лейтенантПолубояров П. П.)
• 7-чи гвардиячы механикалы корпус (генерал-лейтенант Корчагин И. П.)
• 1-чи гвардиячы кавалерист корпус (генерал-лейтенант Баранов В. К.)

2-чи Белорус фронт (командири маршал К. К. Рокоссовский, штабны тамадасы генерал-полковник Боголюбов А. Н.) в составе:

• 2-чи уруучу аскер (генерал-полковник Федюнинский И. И.)
• 65-чи аскер (генерал-полковник Батов П. И.)
• 70-аскер (генерал-полковник Попов В. С.)
• 49-чу аскер (генерал-полковник Гришин И. Т.)
• 4-чю хауа аскер (генерал-полковникВершинин К. А.)
• 1-чи гвардиячы танка корпус (генерал-лейтенант Панов М. Ф.)
• 8-чи гвардиячы танка корпус (генерал-лейтенант Попов А. Ф.)
• 3-чю гвардиячы танка корпус (генерал-лейтенант танковых войск Панфилов А. П.)
• 8-чи механикалы корпус(генерал-майор Фирсович А. Н.)
• 3-чю гвардияч кавалерист корпус (генерал-лейтенант Осликовский Н. С.)

18-чи хауа аскер (главный маршал Голованов А. Е.)

Днепр аскер флотилия (контр-адмирал Григорьев В. В.)

Къызыл байракълы Балтика флот (адмирал Трибуц В. Ф.)

Бютеулей: совет аскерле — 1,9 млн адам, поляк аскерле — 155 900 адам, 6250 танка, 41 600 тоблу сауут бла миномет, 7500 самолёт

Аны тышында 1-чи Белорус фронтну къурамында джесир немец аскерчиле бла абычарладан къуралгъан, гитлерчи режим бла кюреширге разылыкъ берген аскер бёлекле да болгъандыла (Зейдлицни аскерлери)

Германия

Аскерлени «Висла» къауумуна башчылыкъ генерал-полковник Г. Хейнрици этгенди, 28-чи апрелден К. Штудент, къурамы:

• 3-чю танка аскер (генерал Х. Мантейфель)
  • 32-чи аскер корпус корпус (генерал Ф. Шак)
  • «Одер» аскер корпус
  • СС-ни 3-чю танка корпусу (бригадефюрер СС Й. Циглер)
  • 46-чы танка корпус (генерал М. Гарайс)
  • 101-чи аскер корпус (генерал В. Берлин, с 18 апреля 1945 генерал-лейтенант Ф. Зикст)
• 9-чу аскер (генерал Т. Буссе)
  • 56-чы танка корпус (генерал Г. Вейдлинг)
  • СС-ни 11-чи корпусу (обергруппенфюрер СС М. Кляйнхайстеркамп)
  • СС-ни 5-чи тау корпусу (обергруппенфюрер СС Ф. Екельн)
  • 5-чи аскер корпус (генерал К. Вегер)

Аскерлени «Ара» къаууму башчылыкъ генерал-фельдмаршал Ф. Шернерде къурамы:

• 4-чю танка аскер (генерал Ф. Грезер)
  • «Уллу Германия» танка корпус (генерал Г. Яуер)
  • 57-чи танка корпус (генерал Ф. Кирхнер)
• 17-чи аскерни кючлерини лбир къаууму (генерал В. Хассе)

Хауадан джаяу аскерлеге болушлукъ: 4-чю хауа флот, 6-чы хауа флот, «Райх» хауа флот этгендиле.

Бютеулей: 48 джаяу, 6 танка эмда 9 моторлу дивизия; 37 айры джаяу полк, 98 айры джаяу батальон, анытышында кёб айры артиллериячы эмда энчи бёлек (1 млн адам, 10 400 тоб сауут бла миномет, 1500 танка бла штурм сауут эмда 3300 самолёт).

24-чю апрелде сермешиуге 12-чи аскер генерал В. Венкни башчылыгъында киргенди, ол андан алгъа Кюнбатыш фронтда къазауат этгенди.

Операцияны баргъаны

1-чи Белорус фронт (16-25 апрель)

Совет артиллерия Берлиннге киришде, апрель 1945 джыл.

Москва заман бла, танг 5 сагъатда (танг атаргъа 2 сагъат къала), 16-чы апрелде 1-чи Белорус фронтну бёлгесинде артиллерия хазырланыу башлананады. 9000 тоб сауут эмда миномёт, 1500 аслам Катюша 25 минутну ичинде немец къоруулауну биринчи сызын, фронтну юзюллюк 27 километрлик бёлмесин джер бла тенг этедиле. Атаканы башланыуу бла артиллерияны оту къоруулауну теренине кёчеди, фронт юзюлген бёлмеледе 143 зенит прожектор джандырылады. Аланы кёз къаматхан джарыкълары джауну джунтчутады, аны бла бирге алгъа ургъан бёлеклени джолларын джарытадыла (немецлени къарангыда кёрген Infrarot-Scheinwerfer системалары 1 км узакълыкъда ышанланы кёргюзгенди, ол алгъа ургъан аскерлеге уллу къоуркъуу болгъанды, прожекторланы кючлю джарыгъы аланы бузгъанды). Биринчи эки сагъатда совет аскерлени алгъа уруулары джетишимли баргъанды, айры бёлекле къоруулауну экинчи сызына да чыкъгъандыла. Алай а джууукъда, гитлерчиле, къоруулауну декменгили этилген экинчи сызын дагъан этиб кючлю къаршчыланыуну башлагъандыла. Фронту бютеу узунлугъу бла кючлю сермешиуле башланнгандыла. Фронту бир къауум бёлмелеринде совет аскерле айры тамал пунткланы кючлеселе да, магъаналы джетишим этелмегендиле. Зеелов дуппурлада къурулгъан кючлю къаршчыланыу бетджан системагъа джаяу аскерле къарыу этелмегендиле. Бу болумда фронтха башчылыкъ этген маршал Жуков сермешиуге 1-чи эмда 2-чи гвардиячы танка аскерлени киргизирге оноу этеди. Биринчи кюнде сермешиулени барыуу, немец аскер башчылыкъны Зелов дуппурланы джакълауну бек магъаналы кёргенлерин ангылатханды. Бу бёлмеде къоруулауну кючлендирир ючюн16-чы апрелни аскерлени «Висла» къауумуну оператив резервин киргизгедиле. 17-чи апрелни бютеу кюню бла кечесинде 1-чи Белорус фронтну аскерлери джау бла ауур сермешиуле бардыргъандыла. Немец аскерлени кючлю къаршчылануларын аз-аз дженге, 19-чу апрелни ингирине къоруулауну ючюнчю сызын юзедиле эмда Берлиннге алгъа урургъа амал табадыла.

Къуршаланыугъа керти къоркъуу болгъанында, 9-чу немец аскерни командири Т. Буссе аскерни Берлинни джанына ыхтырылыб эмда анда къоруулауну кючлендирирге эркинлик излегенди. Бу планны аскерлени «Висла» къауумуну башчысы генерал-полковник Хейнрици къабыл этгенди, алай а Гитлер бу планны унамай, аскерле тургъан джерлеринде сермеширлерин излегенди.

20-чы апрелде Берлиннге артиллерия тоб атыу башланнганды, ол Гитлерни туугъан кюнюне саугъа болгъанды. 21-чи апрелде 9-чу уруучу, 2-чи гвардиячы танка, 47-чи бла 5-чи уруучу аскерле къоруулауну ючюнчю сызын юзюб Берлинни къыйырына кириб сермешиулени башлагъандыла. Шахаргъа биринчи 5-чи уруучу аскерни 26-чы гвардиячы ышанчы корпусу бла 32-чи ышанчы корпусуну бёлеклери киргендиле. Ол кюн огъунакъ ефрейтор А. И. Муравьёв Берлинде биринчи совет байракъны такъгъанды. 21-чи апрелни ингиринде къыбыладан шахаргъа 3-чю гвардиячы танка аскерни алчы бёлеклери киргенди. 23-чю эмда 24-чю апрелде сермешиуле бек къаты болгъандыла. 23-чю апрелде Берлинни штурмунда эм бек джетишим 9-чу ышанчы корпус этгенди. Бу корпусну аскерчилери тири штурм бла Карлсхорстну кючлегенди эмда Шпрее суугъа чыгъыб аны ётгендиле. Шпреени ётген заманда уллу болушлукъ Днепр аскер флотилияны кемелери этгенди, ала джауну отуну тюбюнде сууну бир джагъасындан башхасына совет бёлеклени кёчюргенди. 24-чю апрелге совет аскерлени алгъа баргъанлары акъыртыныракъ болса да, гитлерчиле тохтаталмагъандыла. 24-чю апрелде 5-чи уруучу аскер къаты сермешиулени бардыра Берлинни арасына акъыртын баргъанды.

61-чи аскер бла 1-чи Поляк Аскер алгъа урууларын 17-чи апрелде башлаб, къаты сермешиуле бла немец къоруулауну бузуб, Берлинни шималдан ётгендиле эмда Эльбагъа бурулгъандыла.

1-чи Украин фронт (16-25 апрель)

1-чи Украин фронтну аскерлерини алгъа уруулары джетишимли баргъанды. 16-чы апрелде танг аласы бла, бютёу 390 километрлик фронтда тютюнден джабыу салыннганды, ол джауну ал сынчыкълау пунктларын «сокъурлашдыргъанды». 6 сагъат бла 55 минутда, 40 минутлукъ артиллерия уруудан сора, биринчи эшалонну кючлендирилген дивизиялары Нейсени ётюуню башлагъандыла. Сууну сол джагъасында эрлай плацдармланы кючлеб, ала сууну юсю бла кёпюрлени салыуну баджаргъандыла. Операцияны биринчи сагъатларында инженер аскерле урууну баш бёлгесинде 133 кечиу джарашдыргъандыла. Сагъат сайын плацдармгъа джиберилген кючле бла амалланы саны ёсгенлей баргъанды. . Кюнню ортасына алгъа ургъанла немец къоруулауну экинчи сызына чыкъгъандыла. Фронтну юзюлюуюню къоркъууун ангылаб, немецле операцияны биринчи кюнюнде огъунакъ сермешиуге кеслерини къуру тактикалыкъ тюл, оператив резеврлерин да джибередиле. Аланы баш нюзюрлери алгъа келген совет аскерлени суугъа атаргъады. Алай болса да, кюнню ахырына фронтну аскерлери фронтда къоруулау сызны юзюб, 13 км теренликге киредиле.

17-чи апрелни эртденине Нейседен 3-чю эмда 4-чю гвардиячы танка аскерле саулай ётедиле. Сау кюнню фронтну аскерлери джауну къаршчыланыуун дженгиб, немец къоруулауда тешик этиб, тешикни кенгертгедиле. Алгъа баргъан аскерлеге хауадан болушлукъ 2-чи хауа аскерни пилотлары этгендиле. Штурмчу авиация джаяу аскерле берген нюзюрлени тындыра, джауну ургъандыла. Бомбалаучу авиация фронтха джууукълашхан резервлени къаушатханды. 17-чи апрелни арасына 1-чи Украин фронтну сывзында быллай болум болгъанды: 13-чю, 3-чю эмда 5-чи гвардиячы аскерле этген тешикден, кюнбатышха танка аскерле ётгендиле. Кюнню ахырына, ала Шпрееге джетедиле, эмда анда ётюуню башлайдыла. Ол заманда экинчи магъаналы, Дрезден таба джанында 52-чи аскер бла 2-чи Поляк Аскерни кючлери джауну къоруулауун юзюб, эки кюн сермешиуге 20 км теренликге ётедиле.

1-чи Белорус фронтну акъыртын алгъа баргъанлары, эмда 1-чи Украин фронтну джетишимлерин эсебге ала, 18-чи апрелни кечесинде Баш Ставка 1-чи Украин фронтну 3-чю эмда 4-чю гвардиячы танка аскерлерин Берлиннге бурургъа буйрукъ береди.

Ставканы буйругъун тындыра, 18-чи эмда 19-чу апрелде танка аскерле Берлиннге айланадыла. Аланы баргъанларыны темпри кюннге 35-50 км болгъанды. Ол заманда тюз аскерле джауну Котбус бла Шпрембергну къатында уллу къауумларын къаушатыргъа муратланады.

20-чы апрелни ахырына, 1-чи Украин фронтну аскерлери джауну фронтун юзюб «Висла» къауумну «Ара» къауумдан айырады. Танка аскерлени быллай терк джетишимлеринде къоркъууну ангылаб, немец аскер башчылыкъ Берлинни киришин къоруулауда талай мадар этгенди. Къоруулауну кючлендирир ючюн, Цоссен, Луккенвальде, Йютербог шахарланы къатларына джаяу эмда танка бёлекле джибериледиле. Аланы къаршчыланыуларын дженге 21-чи апрелни кечесине Рыбалкону танкачылары Берлинни тыш къоруулау тогъайына джетедиле. 22-чи апрелни эртденине 3-чю гвардиячы танка аскерни 9-чу мехкорпусу бла 6-чы гвардиячы танка корпусу Нотте каналдан ётедил, Берлинни тыш къоруулау тогъайын юзюб, кюнню ахырына Тельтовканалны къыбыла джагъасына чыгъадыла. Анда дажуну кючлю эмда къурамлы къаршчыланыууна тюбеб тохтайдыла.

22-чи апрелни эртденинде Гитлерни штабында баш аскер башчылыкъны джыйылыуу болады, анда В. Венкни 12-чи армин Кюнбатыш фронтдан алыб къуршаланыргъа джетиб тургъан 9-чу аскерге болушлукъгъа джиберирге оноу алынады. 12-чи аскерни алгъа джюрюшюн къурар ючюн, аны штабына фельдмаршал Кейтель кетеди.

Тельтов-канал джагъалары бетджан этилген уллу тыйгъыч болгъанды. Аны тышында аны шимал джагъасында бетдженла сауутла бла да джакъланнгандыла. Каналны къыйыры бла къабыргъалары метрден аслам болгъан юйле къабыргъа кибик баргъандыла. Болумну бичиб, совет аскер башчылыкъ Тельтов-каналны ётюуню аллында уллу хазырлыкъ этерге оноу алгъанды. 23-чю апрель сау кюнню 3-чю гвардиячы танка аскер штурмгъа хазырланнганды. 24-чю апрелни тангына Тельтвов-каналны къыбыла джагъасында кючлю артиллерия къауум джыйылгъанды, тоблу сауутланы басыннганы фронтну километрине 650 быргъы болгъанды. Кючлю тоблу уруу бла джауну джер бла тенг этиб, 6-чы гвардиячы танка корпусну аскерлери Тельтов-каналны джетишимли ётедиле, эмда шимал джагъасында плацдарм кючлейдиле. 24-чю апрелни кюндюзюнде Венкни 12-чи аскери совет аскерни позицияларына биринчи чабыуул этгенди.

25-чи апрелни 12 сагъатында Берлинден кюнбатышда 4-чю гвардиячы танка аскерни бёлеклери бла 1-чи Белорус фронтну 47-чи аскерини бёлеклери бла тюбешеди. Ол кюн башха белгили тюбешиу болады — 5-чи гвардиячы аскерни бёлеклери американ аскерле бла тюбешеди.

25-чи апрелден 2-чи майгъа дери 1-чи Украин фронтну аскерлери юч табада ауур сермешиуле бардыргъандыла:28-чы аскерни бёлеклери, 3-чю эмда 4-чю танка аскерле Берлинни штурмуна къошулгъандыла; 4-чю гвардиячы танка аскерни кючлерини бёлеги, 13-чю аскер бла бирге 12-чи немец аскерни контрурууун тыйгъандыла; 3-чю гвардиячы аскер бла 28-чи аскерни бёлеклери къуршаланнган 9-чу аскерни тыйыб къаушатхандыла.

Операцияны башланнганындан бери аскерлени «Ара» къаууму совет аскерлени алгъа урууларын тыяр мурат бла кюрешгенди. 20-чы апрелде немец аскерле биринчи котрурууларын 1-чи Украин фронтну сол флангында 52-чи аскер бла 2-чи Поляк Аскерни позицияларына этгедиле. 23-чи апрелде джангы кючлю котруруу бу эки аскерни арасын юзгенди, немец аскерле 20 км теренликге кириб, фронтны тылына чыгъыу къоркъуу салгъандыла.

2-чи Белорус фронт (20 апрель-8 май)

17-чи апрелден 19-чу апрелге дери 2-чи Белорус фронтну 65-чи аскерини бёлеклери алчы кючлери бла Одерни экисууарасын алгъандыла, ол баш кючлени сууну ётюуюн тынчлагъанды. 20-чы апрелни эртденинде 2-чи Белорус фронтну баш кючлери алгъа ургъандыла: 65-чи, 70-чи эмда 49-чу аскерле. Ала Одерни ётгендиле. Эм уллу джетишимле 65-чи аскерни бёлмесинде болгъанды. Сагъат 13 бола эки 16 тонналыкъ пантон кёпюр салыныб, 20-чы апрелни ингирине бу аскерни кючлери кенглиги 6, теренлиги 1,5 километр болгъан плацдармны кючлейдил.

Фронтну ара бёлмесинде уа джетишимле азыракъ болгъандыла, 70-чи аскер бек терен ётелмегенди. Флангны солундагъы 46-чу аскер кючлю къаршчыланыугъа тюбеб, уллу джетишимге баралмагъанды. 21-чи апрелни сау кюню эмда кечеси фронтну аскерлери немец аскерлени атакаларын уруб къайтаргъанлай, Одерни кюнбатыш джагъасында плацдармны таймаздан кенгертирге кюрешгенди. Бу болумда фронту аскер башчысы К. К. Рокоссовский 49-чу аскерни онг джанында хоншусу 70-чи аскер этген кечиу бла ётдюрюб, кесини бёлмесине къайтарыргъа оноу этгенди. 25-чи апрелге къаты сермешиулени эсебинде фронту аскерлери кючленнге плацдармны кенгертгендиле (кенглигине 35 км, теренлигине 15 км) . Уруучу кючню къарыулу этер ючюн, Одерни кюнбатыш джагъасына 2-чи уруучу аскер, 1-чи эмда 3-чю гвардиячы танка корпусла ётдюрюлгендиле. Операцияны биринчи этапында 2-чи Белорус фронт 3-чю немец танка аскерни баш кючлерин кесине буруб, Берлин тюбюнде сермешгенлеге болушлукъ этерге къоймагъанды. 26-чы апрелде 65-чи аскерни бёлеклери Штеттинни кючлегендиле. Андан ары 2-чи Белорус фронтну аскерлери джауну къаршчыланыуун сындырыб, таймаздан кюнбатышха баргъандыла. 3-чю майда 3-чю гвардиячы танка корпус Висмар къыбыла-кюнбатышында 2-чи британ аскерни алчы бёлеклери бла тюбешгенди.

Франкфурт-губен къауумну къурутуу

24-чю апрелни ахырына 1-чи Украин фронтну 28-чи 1-чи Белорус фронтну 8-чи гвардиячы аскерини бёлеклерине тюбегендиле, алай бла Берлинден къыбыла-кюнчыгъышда генерал Буссени 9-чу аскерин къуршалагъандыла, Берлин бла байламын кесгендиле. Къуршаланган немец аскер къауум — франкфурт-губен къауум атны бергендиле. Энди совет аскерлени аллында 200 минглик немец аскерни къаушатыу, эмда къуршаланыудан чыгъармау нюзюр салыннганды. Бу нюзюрню толтурур мурат бла 1-чи Украин фронтну 3-чю гвардиячы аскери бла 28-чи аскерни бёлеклерини бир къаууму немец аскерлени къуршалыудан чыгъар джерлеринде актив къоруулаугъа кёчгендиле. 26-чи апрелде 1-чи Белорус фронтну 3-чю, 69-чу эмда 33-чю аскерлери къуршаланнган аскерлени тамамы бла къурутууну башлагъандыла. Алай а джау къаты къаршчыланыудан сора да къуршаланыудан чыгъар мурат бла талай кере контруруу этгенди. 2-чи майгъа дери къуршаланнган аскерле 1-чи Украин фронтну аскерлерини фронтларын юзюб, кюнбатышха чыгъар муратны къоймагъандыла. Алай а къура айры аз санлы къауумла чегетле бла кюнбатышха кетелгендиле.

Берлинни штурму (25 апрель — 2 май)

Файл:Поляк аскерле Берлинде.jpeg

Поляк аскерле Берлинде

25-чи апрелни кюндюз сагъат 12 бола, Берлин ахыры бла къуршаланады. Ол заманнга совет билгилеге кёре Берлинни гарнизонунда 200 минг адамдан аслам адам, 3 минг тоб сауут, 250 танка болгъанды. Шахарны къоруулауу бек акъыллы, оюмлу эмда кючлю болгъанды. Аны тамалында кючлю отну, къаршчыланыуну тамал пункларыны системасы болгъанды. Шахарны арасына не къадар джууукъ болса, о къадар къоруулау къысыкъ болгъанды. Къоруулаугъа кенг къабыргъалы таш юйлени къысыкъ сирелгенлери да уллу болушлукъ болгъанды. Мекямланы эшиклери бла терезелери бегитилиб амбразурала этилгендиле. Орамла тёрт метр къалынлыгъы къадар болгъан баррикадала къурулгъандыла. Берлинни джакълагъанлада кёб фаустпатрон болгъанды, ала орам сермешиуледе танкалагъа къаршчы кючлю сауут болгъандыла. Джауну къорууланыуунда джер тюбю къурулушла да уллу роль ойнагъандыла, ала бла ала аскерлерин маневр этдирирге эмда тоб уруула бла бомбалауладан букъдургъандыла.

26-чи апрелге Берлинни штурмунда 1-чи Белорус фронтну 6 аскери (47-чи, 3-чю эмда 5-чи уруучу, 8-чи гвардиячы, 1-чи бла 2-чи гвардbzxs танка аскерле) эмда 1-чи Украин фронтну 3 аскери (28-чи, 3-чю эм 4-чю гвардbzxs танка аскерле). Уллу шахарланы алыуну сынамын эсебге ала, шахарлада сермешиуле ючюн, штурмучу оитрядла къуралгъандыла, аланы къурамларында ышанчы батальонла неда ротала, танкала, артиллерия эмда саперла бла кючленнгендиле.

27-чи апрелге Берлинни аралыгъына терен кирген совет аскерле джауну аскерлери кюнчыгъышдан кюнбатышха узун тар созулгъандыла (узунлукъгъа 16 км, кенгликге эки-юч, бир-бирде тёртге дери). Шахарда сермешиуле кече да, кюн да тохтамагъандыла. Тийре тийре совет аскерле дажуну къоруулауун «кемириб» алгъа баргъандыла. 28-чи апрелни ашхамына 3-чю уруучу аскерни бёлеклери рейхстагга чыкъгъандыла. 29-чу апрелни кечесине алчы совет аскерле бла Мольтке кёпюр кючленеди. 30-чу апрелини тангында кёб къурман бериб, парламентни мекямыны къатындагъы ич ишлени мекямы кючленеди. Рейхстагга джол ачылады.

Файл:Совет эмда аскерчиле.jpg

Поляк эмда совет аскерчиле Берлинде сермешиуледе

1945 джылны 30-чу апрелинде, сагъат 21.30 бола Рейхстагны совет аскерле штурм этедиле. 1-чи майны танг аласында Рейхстагны башында къызыл байракъ тагъылады. Алай а мекям толусу бла кючленелмегенди, хар отоу, хар бёлме ючюн сермешиу баргъанды. 1-чи майны кечесине Рейхстагны гарнизону капитуляция этеди.

1-чи майгъа немецлени къолларында къуру Тиргартен бла правительство болгъан тийре къалады. Анда император канцелярия болгъанды, аны арбазында Гитлерни бункери. 1-чи майны кечесинде алгъыннгы ангылашулагъа кёре 8-чи гвардиячы аскерни штабына немец джаяу аскерлени генерал штабыны тамадасы генерал Кребс келгенди. Ол аскерни башчысы В. И. Чуйковха Гитлер кесин ёлтюргенин, эмда Германияны джангы правительствосуну отну тохтатыу теджеуюн билдиргенди. Бу билдириу Г. К. Жуковха берилгенди, ол да Москвагъа джибергенди. Сталин сылтаусуз капитуляция излегенин билдиргенди. 1-чи майны 18 сагъатында Германияны дажнгы правительствосу сылтаусуз капитуляция излемни къабыл этмегенди, совет аскерле джангы кючден штурмну башлагъандыла.

2-чи майны кече сагъат биринде 1-чи Белорус фронтну радиостанциясы орус тилде билдириу алгъанды: «Отну тохтатыуну тилейбиз. Подстам кёпюрге парламентарийлени джиберебиз». Билдирилген джерге келген немец абычар Берлинни къоруулауну башчысы генерал Вейдлингни Берлинни гарнизону капитуляция этерге хазыр болгъан билдириуюн бергенди. 2-чи майны эртденини сагъат 6-да генерал Вейдлинг юч немец генерал бла бирге фронту ётюб джесирге кесин бергенди. Бир сагъатдан, 8-чи гвардиячы аскерни штабында тургъан генерал капитуляция буйрукъгъа къол салгъанды. Бу буйрукъ радио эмда таууш этиучюле бла джаугъа билдирилгенди. Бу буйрукъну алгъанла къаршчыланыуну тохтатхандыла. Кюнню ахырына 8-чи гвардиячы аскерни кючлери шахарны арасын джаудан ариулагъандыла. Капитуляция этерге излемеген бёлекле кюнбатышха ётерге излегендиле, алай а къаушатылгъандыла.

Операцияны эсеблери

Трептов-паркда Азатлагъан аскерчиге монумент

• Эм уллу немец аскер къауумну къаушатыу, Германияны ара шахарын кючлеу, Германияны баш аскер эмда политика башчылыгъын джесирлеу.
• Берлинни тюшюую эмда Германияны башчылыгъын къралгъа оноу этелмегени герман сауутлу кючлени къаршчыланыуларын тохтатханды.
• Немец джесирден джюзле бла минг адам азатланнганды, аланы ичинде 200 мингден асламы тыш къралланы адамы. .

Тарих фактла

«За взятие Берлина» медаль

• Берлин операция Гиннессни рекордларыны китабына тарихде эм уллу сермешиу болуб киргенди. Эки джандан да 3,5 миллиондан артыкъ адам, 7750 танка эмда 11 минг самолёт къошулгъанды.
• Аллында 1-чи Белорус фронтну башчылыгъы Берлинни алыу операцияны 1945 джылны февралында планлагъанды.
• М. Г. Фомичевну 65-чи Челябинск танка бригадасы Бабельсбергни къатында концлагерден азатлагъан тутмакъланы ичинде Францияны алгъыннгы премьер-министри Эдуар Эррио да болгъанды.
• 22-чи апрелде 2-чи гвардиячы танка корпусну аскерчилери немец джесирден Норвегияны аскерини баш комадующийи генерал Отто Ругени азатлагъандыла.
• Сермешиуле бошалгъандан сора Берлинчилеге берилген азыкъ паёкга кофе киргенди, ол СССР-ден энчи поезд бла келтирилгенди.
• 2-чи Белорус фронту аскерлери джесирден Бельгияны бютеу баш аскер башчылыгъын азатлагъанды, аланы ичинде Бельгий аскерни генерал штабыны тамадсы.

Литература

• Жуков Г. К. Воспоминания и размышления. В 2 т. — М.: Олма-Пресс, 2002
• Конев И. С. Сорок пятый. — М., Воениздат, 1970
• Рокоссовский К. К. Солдатский долг — М.: Воениздат, 1988
• Григорьев В. В. И корабли штурмовали Берлин — М.: Воениздат, 1984
• Чуйков В. И. Конец третьего рейха — М.: Советская Россия, 1973
• Руденко С. И. Крылья Победы — М.: Международные отношения, 1985
• Пухов Н. П. Годы испытаний — М.: Воениздат, 1959
• Лелюшенко Д. Д. Москва — Сталинград — Берлин — Прага. Записки командарма. — М.: Наука 1987
• Шатилов В. М. Знамя над рейхстагом. — изд. 3-е, испр. и доп. — М.: Воениздат, 1975. — 350 с., илл. — (Военные мемуары). — 200 000 экз.
• Семёнов Г. Г. Наступает ударная — М.: Воениздат, 1986
• 9 Мая 1945 года. — М.: Наука, 1970
• Антипенко Н. А. На главном направлении — М.: Наука, 1967
• Антонов В. С. Путь к Берлину — М.: Наука, 1975
• Бабаджанян А. X. Дороги победы — М.: «Молодая гвардия», 1975
• Зинченко Ф. М. Герои штурма рейхстага / Литературная запись Н. М. Ильяша. — 3-е изд. — М.: Воениздат, 1983. — 192 б. — (Военные мемуары). — 65 000 экз.
• Неустроев С. А. Путь к рейхстагу — Свердловск: Средне-Уральское книжное издательство, 1986
• Полевой Б. Н. До Берлина — 896 километров — М.: Воениздат, 1978
• Попель Н. К. Впереди — Берлин! — М.: ООО «Издательство ACT»; СПб.: Terra Fantastica, 2001
• Телегин К. Ф. Войны несчитанные вёрсты — М., Воениздат, 1988
• Кейтель В. 12 ступенек на эшафот… — Ростов н/Д: Феникс, 2000.
• Зайцев В. И. Гвардейская танковая — Свердловск: Сред.-Урал. кн. изд-во, 1989. ISBN 5-7529-0110-3
• Жаркой Ф. М. Танковый марш. Изд. 4-е, МВАА — СПб., 2013.- 200 с.

Джибериуле

• Карта Берлинской наступательной операции (орус.)
• 22 апреля — Русские вошли в Берлин (орус.)
• Список командного состава советских войск, принимавших участие в Берлинской операции (орус.)
• Фотографии из тематического каталога Победа (орус.)
• Битва за Берлин. Интервью с Зигфридом Кнаппе, офицером, принимавшим участие в обороне Берлина (орус.)

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Берлин операция.