Къытай джазма

Википедия — эркин энциклопедияны статьясы.
Къытай джазма
Типи: Идеографиялыкъ
Тилле: Къытай тил, япон тил, корей тил, алгъаракъ вьетнам тил
Территориясы: Къытай Халкъ Республика, Къытай Республика, Япония, Сингапур, Малайзия
Джазылгъаны: солданнга онгнга, алгъын башындан тюбюне эмда онгдан солгъа
Белгилени саны: 60 минг чакълы бир
Тарихи
Къуралгъан датасы: ~ б. э. д. 6000 джыл
Къуралгъан джери: Къытай


Документ: цзягувэнь
Кёзюую: ~ б. э. д. 6000 джылдан бу заманнга дери
Джууукълары: Корей (хангыль), япон
Кодлары
Юникодну диапазону: U+4E00…U+9FA5, U+20000…U+2A6D6 э. б.
Сурат юлгю
Текст юлгю
Текст юлгю

Адет бла джазылгъан (солда) эмда джазаргъа тынч этилген (онгда) иероглифле

Къытай джазма́ (къыт. адет. 漢字, тынч. 汉字, пиньинь hànzì, палл. ханьцзы) талай минг джылдан бери къытай тилде джазманы джангыз амалы болуб келеди. Къытай джазманы белгилери (иероглифлери) япон джазма (аты: кандзи) бла корей джазмада (аты: ханчча) да хайырланады. 1945 джылгъа дери къытай джазманы вьетнам тилде да хайырландыргъандыла (хан ты).

Къытай джазманы джашы хаманда джангы билгиле бла тюрленнгенлей турады. Ахыр кере джазылыуланы таш макъаланы къабукъларында табхандыла, аланы бизни эрагъа дери VI мингджыллыкъ болгъанына сагъыш этедиле, алай болса къытай джазма шумер джазмадан да эски боллукъду[1].

Къытай джазмагъа иероглифлик неда идеографиялыкъ джазма атны бередиле. Аланы алфавитден башхалыкълары — белги къуру тауушну белгилеб къоймай, магъананы да белгилейди, белгилени саны да бек кёб болады (онла бла мингле).

Къаралдым джашил: Адетде джюрюген иероглифлени хайырландыргъан къралла (Тайвань, Гонконг, Макао)
Джашил: Малайзия — официал халда тынч этилген иероглифлени хайырландырады, алай а адет бла джазылгъанланы да кёб хайырланады
Джарыкъ джашил: Тынч этилген иероглифлени хайырланнган къралла (КъХР, Сингапур)
Сары: Тарихлеринде, алгъын иероглифлени хайырландыргъан, алай а бусагъатда хайырланмагъан къралла (Вьетнам, Шимал Корея, Монголия)

Тарих аллы[тюзет | кодну тюрлендир]

Пэйлиган неолит культураны Цзяху джазмасы (б. э. д. 6600 дж. ч. б.) тыш къарамы бла къытай иероглифлеге ушаса да, бусагъатдагъы къытай иероглифле аладан къуралмагъандыла.

Тарихи[тюзет | кодну тюрлендир]

Цзягувэнь

Айтыугъа кёре, иероглифлени таурухлукъ император Хуан Дини тарихчиси Цан Цзе къурагъанды. Аннга дери къытайлыла тюйюмчек джазма бла хайырланнга саналады. Аны юсюнден «Даодэцзин» бла «И цзинде» джазылады.

Эм эски къытай джазылыула таш макъаны къабугъунда эмда тууар джауорун къалакълада этилгендиле, эмда фал джазылгъанды. Быллай текстлеге цзягувэнь дегендиле (甲骨文). Къытай джазманы биринчи юлгюлери Шан династияны кёзюую бла белгиленеди (эм буруннгулары — б. э. д. 17 ёмюрден).

Кечирек, джез эмда багъырдан сауутла этилиб башланнганы бла ол сауутлада джазылыб башланадыла. Бу текстлеге цзиньвэнь (金文) ат бередиле. Джез сауутлада джазыула биринчи саз топуракъда басылгъандыла, аны бла иероглифлени стандартизациясы башланады — белгиле тёртгюлню ичине сыйындырыла башлайдыла.

Хапарлауу[тюзет | кодну тюрлендир]

Иероглиф системаны тамалында бош суратлау эмда кёргюзюу белгиле бардыла.

  • Кёргюзюу:

Быллай белгилеге, сёз ючюн, шан бла ся саналадыла, аланы магъанасы «башына» эмда «тюбюнеди», горизонтал сызны тюбюнде неда башында вертикал бла белгиленнгендиле. Алай а кёргюзюу белгиле къуру «башы» — «тюбю» магъана бла къалмай, андан къыйын, къошакъ магъаналаны да береди. Сез ючюн, шан … ся контекстге кёре «огъары» — «тёбен», «тамадала» — «бойсуннганла» магъананы бериб къоймай «бу джанындан» — «ол бир джанындан» магъананы да тутаргъа болады.

  • Суратлау:

Аллында бош суратчыкъ болгъанды. Сёз ючюн аууз деген сёз джарым тогъай бла белгилленнгенди; коу «аууз» иероглиф да андан къуралгъанды. Тогъай джаны башына бурулуб тюбюнде да нохтала кёк бла тамчыланы белгилегендиле; йуй «джангур» иероглиф да андан къуралгъанды. Заман бла суратла схемалашдырылгъандыла, ахырында уа бусагъатдагъы шекилге келгендиле, аллында «сурат» тамалларындан ызда къалмагъанды.

Къытай джазмада сурат белгиле — пиктограммала бек аздыла. Андан эсе идеограммала асламдыла. Сёз ючюн, ли иероглиф аллындан аякъларын джайыб сирелген адамны сураты болгъанды, бу суратха тюбюнден узунлугъуна сыз къошулгъаныды; алай а бу сурат адамны кёргюзмегенди аны сирелгенин кёргюзгенди, эмда «сирел» магъананы джюрютгенди. Къыйын, къош идеограммада магъана кесеклерини магъаналарындан къуралгъанды. Сёз ючюн, мин иероглиф, аллындан тамаданы юйюн белгилегенди (иероглифни баш джаны, эмда тюбюнде сызы бла юй башны суратыды), аны аллында тобукъланнган адам эмда солда аууз (бусагъатдагъы шекилде 立 бла 口); бютеу барысы да бири-бирине къошулса, «буйрукъгъа бойсунуу» магъананы алгъанды, бусагъатдагъы магъанасы уа — «буйрукъду».

Иероглифлени асламы не суратлау, неда идеограмма тюлдюле, ала ючюнчю, къатыш типдиле — фоноидеограммаладыла. Фоноидеографиялыкъ иероглифни бир кесеги фонетик атны, башхасы — детерминатив атны джюрютеди. Иероглиф белгилеген сёз, фонетика джанындан фонетик бла белгиленнген сёзге джууукъ болады; башха сёз бла айтылса, белгини окъуу, аны бир кесегини окъуу бла бир болады. Сёз ючюн, 誹 «сёз этерге, сёгерге» эмда 非 «аман» иероглифле фэй деб окъуладыла; 柑 «апельсин» бла 甘 «татлы» белгиле гань деб окъуладыла.

Фоноидеографиялыкъ белгилени къурауда эки мадар болгъанды.

  • Биринчи, фоноидеографиялыкъ иероглифле, башха сёзден къуралгъан ангыламны неда сёзню белгилерге къуралгъан джангы иероглиф, тамал сёзню белгилеген иероглифге детерминативни къошуу бла къуралгъанды.
  • Экинчи, фионоидеографиялыкъ иероглифле сёз джангы иероглиф бла белгиленсе къуралгъандыла, ала ол айтылыу бла болгъан иероглифге (омонимге) детерминативни къошуу бла къуралгъандыла. Буруннгу къытай тилде, сёзле къысха бош болгъаны себебли, омонимле бир да кёбдюле. Ол себебден омонимни табыб, аннга детерманитавни къошуб джангы магъана берген тынч болгъанды.

Былай бла иероглифлени окъуу тынч боллукъ эди, аланы ичинде болгъан фонетиклени азбар этиб, къалгъанын да билиб къояргъа боллукъ эди. Алай а джылла бла фонетиклени айтылгъаны тюрленнгендиле: Къытайны кесинде иероглифлени ёмюрле бла тюрлениуюню эсебинде, Японияда — къытай иероглифлени тюрлендириб он окъуугъа келишдириуде. Ол себебден, бусагъатда фонетик болгъан бир графикалыкъ элемент да не Къытай да, не Япония да дайым бирча окъулмайды. Алай бла иероглифни тыш къарамы бла къалай окъулгъаныны байламы болмай къалады.

Иероглифлени саны[тюзет | кодну тюрлендир]

Иероглифлени саны тохтаусуз тюрленнгенди, эмда аны санын толу билирге мадар джокъду. Кюнлюк талай минг иероглиф хайырланады. Статистикагъа кёре джюрюген 1000 иероглиф, басмадан чыкъгъан материалланы 92 % джабады, 2000 — 98 %, 3000 иероглиф а уа — 99 %.

  • Къытайда къара таныуну стандартлары быллайды — элде джашагъанлагъа 1500 белги, шахарчылагъа эмда элде джашагъан ишчиле бла къуллукъчулагъа — 2000 белги.[2]
  • 3000 иероглифни билген, къыйналмай газет бла журнал окъуялады.
  • Бусагъатдагъы сёзлюкледе 6000-8000 иероглиф болады, аланы ичинде бусагъатда хайырландырылмагъан неда буруннгу затланы белгилеген неда къытай медицинаны дарманларын белгилеген иероглифле да кёбдюле.
  • «Чжунхуа цзыхай» иероглиф сёзлюкде (中華字海, Zhonghua Zihai) 87 019 иероглиф барды.

Болгъан иероглифлени санын биринчи кере Хань династияны заманында санагъандыла. Ол санауну къытай алим Сюй Шэнь «Шовэнь цзецзы» 说文解字 ишинде бардыргъанды эмда 9353 иероглиф белгиленди. Кечирек, Къыбыла династияланы заманында, Гу Еван (顾野王; 519—581) «Юйпянь» (玉篇) сёзлюкню къурагъанды, анда 16917 иероглиф болгъанды. Бу сёзлюкню тюрлендириуден сора джангы «Дагуан ихуэй юйпянь» «大广益会玉篇» атлы иш чыгъады, анда 22726 иероглиф болгъанды. Сун династияны замананында алимле бла «Лэй пянь» (类篇) къуралады, анда 31319 иероглиф болгъанды. Башха алимле «Цзи юнь» (集韵) китабны джазадыла, анда уа 53525 иероглиф белгиленнгенди. Ол заманны сёзлюклеринде бу эм уллу болгъанды.

Арт заманлада чыкъгъан, бу заманлада хайырланнган эмда адабиятны эсгертмелеринде тюбеген иероглифлени джазгъан сёзлюкледе бек кёб иероглиф тюбейди. Сёз ючюн, «Канси цзыдянь» (康熙字典) ишде 47 035 иероглиф барды. «Уллу къытай-япон сёзлюкде» (大汉和字典 Дай кан-ва дзитэн / Да хань-хэ цзыдянь) 48 902 иероглиф белгиленнгенди. Тайванда чыкъгъан «Чжунвэнь да цзыдянь» (中文大字典) 49 905 иероглифни тутады. Къытайда чыкъгъан «Ханьюй да цзыдянь» (汉语大字典) 54 678 иероглиф тутады. Джангы сёзлюк «Чжунхуа цзыхай» (中华字海) - 85 568 иероглиф тутады. XXI ёмюрде Японияда «Нихон кинсэки модзикё» (日本今昔文字镜 Жибэнь цзиньцзе вэньцзыцзин) чыкъгъгъанды, анда бусагъатда эм кёб иероглиф барды — 150 минг.

Белгиле[тюзет | кодну тюрлендир]

Джибериуле[тюзет | кодну тюрлендир]


  Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Къытай джазма.