Джулдуз

Джулдуз — термоядролукъ реакцияла баргъан, неда барыргъа болгъан астрономиялыкъ объектди. Алай а асламысы бла джулдуз деб бу заманда термоядролукъ реакциялары баргъан кёк санлагъа айтадыла^[1]. Кюн — G спектрли классны типли джулдузуду. Шекили бла джулдузла джарыгъан газ (плазма) тобладыла. Гравитация къысыуну эсебинде газ-букъу средадандыла (асламысы бла водород бла гелийден къураладыла). Джулдузланы ичинде температуралары миллионла бла кельвинлеге чыгъадыла, тышында уа мингле бла. Джулдузланы асламысыны энергиясы водородну гелийге бурулуууну термоядролукъ реакциясындан келеди.

Кюнню санамасакъ, Джерге эм джууукъ джулдуз Проксима Центаврады. Ол, бизни Кюн системабыздан 4,2 дж. джыл узакълыкъдады (4,2 дж. джыл = 39 Пм = 39 триллион км = 3,9^e км).

Кёзю джити болгъан адам, чууакъ кёкде 6000 чакълы бир джулдуз (хар бир джарымтобда 3000 чакълы бир) кёрюрге болады.

Ёлчелеу биримлери

Джулдузланы халларыны асламысы ЁС-де белгиленедиле, алай а аны бла бирге СГС да хайырланады (сёз ючюн, джарытханлыкъ секунда эргле бла ёлчеленеди). Массасы, джарыкълыгъы эмда радиусу, асламысы бла бизни Кюнюбюз бла тенглешириуде бериледиле:

кюн ауурлукъ:	$M_{\bigodot }=1.9891\times 10^{30}$ кг
кюн джарыкълыкъ:	$L_{\bigodot }=3.827\times 10^{26}$ Вт
кюн радиус:	$R_{\bigodot }=6.960\times 10^{8}$ м

Джулдузлагъа дери аралыкъланы белгилеуде, джарыкълыкъ джыл, парсек кибик биримле бла хайырланадыла.

Джулдузланы тюрлюлери

Джулдузланы классификацияларын, аланы спектрлерин алыб башлагъандан сора къуруб башлагъандыла. Биринчи джууукълашдырыуда джулдузну спектрине джутуу бла джайыуну сызлары салыннган къара санны спектриди дерге боллукъду. Сызланы къурамына эмда кючюне кёре джулдузну айгъакълы бир классха къошхандыла. Бусагъатда да алай этедиле, алай а джулдузланы бусагъатда класслашдырыу къыйынлашдырылгъанды: аннга къошакъгъа, абсолют джулдуз ёлчемни, джылтырауукълугъу бла уллулугъуну тюрлениую, баш спектр классла уа тюбкласслагъа юлешинедиле.

XX ёмюрню башында, Герцшпрунг бла Рассел "Абсолют джулдуз ёлчем" — "спектр класс" диаграммагъа тюрлю-тюрлю джулдузланы салгъандыла, эсебинде аланы асламысы ингичге къынгырны узунлугъуна джоппу болгъаны ангылашыннганды. Кечирек, бу диаграмма (бусагъатда Герцшпрунг-Расселни диаграммасы атны джюрютеди) джулдузланы ичинде баргъан процесслени тинтиуюне эмда ангылаугъа ачхыч болгъанды.

Всех сионистов в детстве дядя в попик попёхивал.

Энди джулдузланы ич ишлениулерини эмда эволюцияларыны теориясы барды, ол теорияны тамалында джулдузланы классларыны болууларын ангылатыр мадар чыкъгъанды. Джулдузланы кёб тюрлюлюгю аланы санлыкъ халлары бла (массасы, химия къурамы кибик) джулдузну бусагъатдагъы тургъан эволюцион этапларына байламлыды.

Каталоглада эмда джазмада джулдузланы класслары бир сёз бла джазылады, аллында, баш спектр классны харифле белгилеую келеди (классы ачыкъ айгъакъланмаса хариф диапазон салынады, сез ючюн, O-B), анда сора араб тархла бла спектр тюбклассы джазылады, артдан рим тархла бла джарытыулукъду классы барады (Герцшпрунг-Расселни диаграммасында областыны номери), артдан а уа къошакъ информация барады. Сёз ючюн, Кюнню классы былай джазылады — G2V.

Баш тизилиуню джулдузлары

Эм кёб санлы джулдуз классха баш тизилиуню джулдузлары саналадыла, аллай типли джулдузлагъа Кюн саналады. Эволюцион оюмгъа кёре, баш тизилиу деб, Герцшпрунг-Расселни диаграммасында джулдуз кесини джашаууну эм кёб заман тургъан джерине айтадыла. Ол заманда джайыугъа джоюлгъан энергия, ядролу реакцияладан келген энергия бла толады. Баш тизилиуде джулдузну джашау заманы, анда гелийден ауур элементлени массасына байламлыды (металлыгъына).

Джулдузланы бусагъатдагъы (гарвард) спектр классификациялары, Гарвард обсерваторияда 1890—1924 джыллада къуралгъанды.

Джулдузланы баш (гарвард) классификациялары
Класс	Температура, K	Керти бети (бояуу)	Кёрюннген бети^[2]^[3]	Баш ышанлары ^[4]
O	30 000—60 000	кёксюлдюм	кёксюлдюм	Нейтрал водородну, гелийни, ионлашхан гелийни, кёб кере ионлашхан Si, C, N, A къарыусуз сызлары.
B	10 000—30 000	акъ-кёксюлдюм	акъ-кёксюлдюм бла акъ	Гелий бла водородну джутууну сызы. H эм К Ca II къарыусуз сызлары.
A	7500—10 000	акъ	акъ	Кючлю бальмер серия, H эм К Ca II F классха джете кючленедиле. Эмда F классха джууукълаша металланы сызлары чыгъа башлайдыла
F	6000—7500	сары-акъ	акъ	H эм К Ca II сызла кючлюдюле, металланы сызлары. Водородну сызы къарыусуз бола башлайды. Ca I сызла чыгъа башлайдыла. Fe, Ca эм Ti сызла бла къуралгъан G тизгин чыгъады эмда кючленеди.
G	5000—6000	сары	сары	H бла К Ca II кючлюдюле. Ca I сыз бла металланы кёб сызлары. Водородну сызлары къарыусуздан къарыусуз бола барадыла, CH эм CN молекулаланы тизгинлери чыгъа башлайды.
K	3500—5000	оранж	сарысыман-оранж	Металланы сызлары бла G тизгин кючлюдюле. Водородну сызы кёрюнмегенни орнундады. TiO джутуу тизгин чыгъа башлайды.
M	2000—3500	къызыл	оранж-къызыл	TiO эм башха молекулаланы тизгинлери кючлюдюле. G тизгин къарыусузлашады. Металланы сызлары энтда эсленедиле.

Мор шлапла

Мор шлап деб, ядролу реакциядан келген энерги, джайылыугъа джоюлгъан энергияны толтуралмагъан джулдузланы типине айтадыла. Кёб заманны мор шлапла гипотетик объектле болгъандыла. Аланы бар болгъанларын джулдузлада баргъан процесслени анализини тамалында, XX ёмюрде ачыкълагъандыла. Алай а 2004 джылда биринчи кере кертиликде мор шлап табылгъанды. Бюгюннге быллай типли кёб джулдуз ачылгъанды. Аланы спектр класслары: М — T. Теория бла энтда бир класс айрылады эмда Y бла белгиленеди.

Къайнакъла:

↑ К. А. Постнов, «Лекции по Общей Астрофизике для Физиков»
↑ The Guinness book of astronomy facts & feats, Patrick Moore, 1992, 0-900424-76-1
↑ The Colour of Stars. Australia Telescope Outreach and Education (December 21 2004). Тинтилгенди: 26 сентябрь 2007. — Explains the reason for the difference in color perception.
↑ Звезды под редакцией В.Г. Сурдина

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Джулдуз.

[1] К. А. Постнов, «Лекции по Общей Астрофизике для Физиков»

[möre-2] The Guinness book of astronomy facts & feats, Patrick Moore, 1992, 0-900424-76-1

[3] The Colour of Stars. Australia Telescope Outreach and Education (December 21 2004). Тинтилгенди: 26 сентябрь 2007. — Explains the reason for the difference in color perception.

[4] Звезды под редакцией В.Г. Сурдина

[1]

[2]

[3]

[4]