Индий океан
| Индий океан | |
 Индий океанны картасы | |
| Майданы |
76 170 минг км² |
|---|---|
| Къалынлыгъы |
282 650 минг км³ |
| Эм терени |
7209 м |
| Орта теренлиги |
3711 м |
Ошибка: в первой строке должно быть задано изображение  Индий океан | |
 Викигёзенде категория | |
Индий океа́н — Джерни уллулугъу бла ючюнчю океаныды, аны суу джюзюню 20 % чакълы биринр джабады. Майданы 76,17 млн км², къалынлыгъы — 282,65 миллион км³ чакълы бирди. Шималында Азияны, Кюнбатышында Араб джарымайрымкан бла Африканы, кюнчыгъышында Индокъытай, Зонд айрымканланы эмда Австралияны джууады, къыбылада Къыбыла океан бла чкеленеди. Атлантика океан бла чеги кюнчыгъыш узунлукъну 20° меридианы бла, Шош океан бла уа кюнчыгъыш узунлукъну 147° меридианы бла ётеди. Эм шимал нохтасы шимал кенгликни 30° Къаджар богъаздады. Индий океанны кенглиги Австралияны эмда Африканы къыбыла нохталарыны арасында 10 000 км чакълы бирди.
Этимологиясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Буруннгу греклиле, Индий океанны кюнчыгъыш кесегин таныгъандыла, эмда аннга Эритрей тенгиз дегендиле (бур.-урум. Ἐρυθρά θάλασσα — къызыл). Акъыртын акъыртын бу ат къуру эм джууукъдагъы тенгизге берилгенди, океаннга уа ол заманлада джагъаларында эм бай къралны, Индияны аты бла ат бериледи. Алай бла Македониясы Искандербек (Александр Македонский) бизни э. д. IV ёмюрде атына Индикон пелагос дейди (бур.-урум. Ἰνδικόν πέλαγος) — «Индий тенгиз». Араблыла Бар-эль-Хинд дегендиле (бусагъатда араб. المحيط الهندي — аль-му̣хӣ̣т аль-hиндий) — «Индий океан». XVI ёмюрден башлаб урум алим Тамада Плиний I ёмюрде берген ат джюрюб башлайды — Океанус Индикус (лат. Oceanus Indicus) — Индий океан[1].
Физика-география халы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Баш билгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]| Океанла | Сууну джюзюню майданы, млн км² | Къалынлыгъы, млн км³ |
Орта теренлиги, м |
Эм терени, м |
|---|---|---|---|---|
| Атлантика океан | 91,66 | 329,66 | 3597 | Пуэрто-Рико къырыкъ (8742) |
| Индий океан | 76,17 | 282,65 | 3711 | Зонд къырыкъ (7729) |
| Шимал Бузлауукъ океан | 14,75 | 18,07 | 1225 | Гренланд тенгиз (5527) |
| Шош океан | 178,68 | 710,36 | 3976 | Мариан къырыкъ (11 022) |
| Дуния океан | 361,26 | 1340,74 | 3711 | 11 022 |
Индий океан асламысы бла Айры чабакъны тропигини къыбыласаында, Евразия, Африка, Австралия, Антарктида континентлени арасындады.[3]. Атлантика океан бла чеги Ийнели учну меридианы бла барады (кч. у. 20° бла Антарктиданы джагъасына дери). Шош океан бла чеги Австралиядан къыбылада Бассны ачыкъ богъазыны кюнчыгъыш чеги бла Тасмания айрымканнга дери, андан ары кюнчыгъыш узунлукъну 146°55’ Антарктидагъа дери; Австралиядан шималда — Андаман тенгиз бла Малакка ачыкъ болгъазны арасына, сора Суматра айрымканны къыбыла-кюнчыгъыш джагъасы бла Зонд ачыкъ богъазгъа дери барады, андан ары Ява айрымканны къыбыла джагъасы бла Бали эм Саву тенгизлени къыбыла чеклерине дери, алайдан Арафур тенгизни шимал чеги бла, Джангы Гвинеяны къыбыла-кюнбатыш джагъасы бла Торресни ачыкъ богъазыны кюнбатыш чегине дери барады[4].
Тенгизлери, богъазлары, айрымканлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Индий океанны тенгизлерини, богъазларыны эмда ачыкъ богъазларыны майданы 11,68 миллион км² чакълы бирди (бютеулей майданындан 15 %), къалынлыгъы 26,84 миллион км³ (9,5 %). Узунлугъу бла орналгъан тенгизле бла баш богъазла (сагъатны баргъаны бла): Къызыл тенгиз, Араб тенгиз (Аден богъаз, Оман богъаз, Къаджар богъаз, Лаккадив тенгиз, Бенгал богъаз, Андаман тенгиз, Тимор тенгиз, Арафур тенгиз (Карпентарийни богъазы), Уллу Австралий богъаз, Дейвисни богъазы (бир-бирде Къыбыла океанныкъыгъы да санайдыла)[2].
Бир къауум айрымкан, сёз ючюн, Мадагаскар, Сокотра, Мальдивле — буруннгу континентлени фрагментлеридиле, башхала — Андаман, Никобар вулканда къуралгъандыла. Индий океанны эм уллу айрымканы — Мадагаскарды (590 тминг км²). Эм уллу айрымканла бла архипелагла: Тасмания, Шри-Ланка, Кергелен, Андаман айрымканла, Мелвил, Маскарен айрымканла (Реюньон, Маврикий), Кенгуру, Ниас, Сиберут, Сокотра, Грут-Айленд, Комор айрымканла, Батерст, Занзибар, Симёлуэ, Флиндерс, Никобар айрымкан, Кешм, Кинг, Бахрейн айрымканла, Сейшел айрымканла, Мальдив айрымканла[2].
Океанны къуралыууну тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]Эртдеги юрада буруннгу суперконтинент Гондвана чачыла башлагъанды. Аны эсебинде Африка, Арабия, Индостан эм Антарктида бла Австралия къураладыла. Процесс юра бла мел кёзюулени арасында бошалады (140—130 миллион джыл мындан алгъа), аны ызындан бусагъатдагъы Индий океан тургъан чунгур къурала башланады. Мел кёзюуде океанны тюбю Индостанны шималгъа тайыуу бла эмда Шош океан бла Тетисни чеклерини къысыкъланыуу эсебинде бир кесек ёседи. Кеч мел заманда бир болуб тургъан Австралия-Антарктика континент эки чачыладыла. Ол заманда да джангы рифт зонаны къуралгъаны себебли Араб плита Африкадан айрылыб, Къызыл тенгиз бла Аден богъаз къураладыла. Кайнозой эрада Индий океанны Шош океан джанына кенгериую тохтайды, алай а Тетис тенгиз джанына кенгериу тохтамагъанды. Эонну ахырына — Олигоценни аллында Индостан бла Азия континент бир бирлерине тиедиле[5].
Тектоника плиталаны тайыулары бюгюн да тохтамагъанды. Бу тайыуну кегейи ара-океан рифт зоналадыла. Австралий плита шималгъа джылда 5-7 см терклик бла таяды, ол джанына джылда 3-6 см терклик бла Индий плита таяды. Араб плита шимал-кюнчыгъышха джылда 1-3 см терклик бла барады. Африкан плитадан Сомали плита айрылыуун андан ары бардырады, ол джылда 1-2 см терклик бла шимал-кюнчыгъышха таяды[6].
Тюбюню геология къурулушу бла рельефи
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Ара-океан аркъала
[тюзет | къайнакъны тюзет]Ара-океан аркъала Индий океанны тюбюн юч секторгъа юлешедиле: Африкан, Индо-Австралий эмда Антарктикалыкъ. Тёрт ара-океан аркъа барды: Кюнбатыш-Индий, Араб-Индий, Ара-Индий аркъала бла Австралия-Антарктида кёлтюрюлюу. Кюнбатыш-Индий ракъ океанны къыбыла-кюнбатыш кесегинде орналыбды. Анда джер тюбю вулканизм, сеймикалыкъ, рифтден къуралгъан типли къабукъ эмда кегей зонаны рифт структурасы тюбейди. Родригес айрымканны бёлгесинде ючлю джалгъау барды, анда аркъала бир-бирлерине тиедиле, эмда алайдан океанны тюбю секторлагъа юлешинеди. Араб-Индий аркъа ультратамаллы магъаданладан къуралгъанды.[3].
Климаты
[тюзет | къайнакъны тюзет]Бу регионда тёрт климат бёлге айрылады, ала параллеллени узунлукъларына джайылыбдыла. Азия конинентни эткиси бла Индий океанны шимал джанында циклонла кёб болуучу муссон климат тюбейди. Къыш Азияны башында къуралгъан мийик атмосфера басым шимал-кюнчыгъыш муссуонну къуралыууна себеб болады. Джай ол мылы къыбыла-кюнбатыш муссон бла алмашады. Джайгъы муссонланы заманында 7 баллдан асламы болгъан джел ёчдю. Джай океанны башында температура 28—32 °C, къыш а уа 18—22 °C дери тюшеди[7].
Къыбыла тропикалада къыбыла-кюнчыгъыш пассат бийлик этеди, ол къыш заманда ш. к. 10°с.ш. шималгъа бармайды. Орта джыллыкъ температурасы 25 °C. чакълы бирди. Къ. к. 40—45°ю.ш. бёлгеде джылны узунлугъуна хауа массаланы кюнбатышха кёчюрюую тюбейди. Океанны орта кесегинде штормла тропикалыкъ тайфунла бла байламлыды. Тайфунланы асламысы океанны кюнбатыш джанында къураладыла (джылгъа 8 кереге дери), Мадагаскар бла Маскеран айрымканлада. Субтропикалыкъ эмда орта климат бёлгеледе джыай температура 10—22 °C, къыш да — 6—17 °C чакълы бирди. 45 градусдан къыбылада кючлю джелле тюбейдиле. Къыш температура −16 °C 6 °C дери, джай а −4 °C 10° дериC[7].
Джауумланы асламысы (2,5 минг мм) экватор зонаны кюнчыгъыш бёлгесиндеди. Былайда булутлулук мийикди (5 баллдан аслам). Эм аз джауум къыбыла джарымтобну тропика бёлгелериндеди[7].
Гидрология режими
[тюзет | къайнакъны тюзет]Агъымлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Океанны шимал кесегинде агъымланы чакълагъа кёре агъымла алмашадыла, ол муссон циркуляция бла байламлыды. Къыш Къыбыла-Кюнбатыш агъым къуралады, ол Бенгал богъаздан башланады. Ш. к. 10° къыбылада, бу агъым Кюнбатыш агъымгъа кёчеди, ол Никобар айрымканладан башлаб Кюнчыгъыш Африканы джагъаларына дери океанны бир къыйырындан башха къыйырына дери барады. Андан ары ол эки бутакъгъа юлешинеди: бир бутагъы шималгъа Къызыл тенгизге, башхасы уа къыбылагъа къ. к. 10° дери барыб, кюнчыгъышха бурулады, алайда ол Экватор къаршчы агъымгъа тамал салады. Бу къаршчы агъым океанны юсю бла барыб, Суматраны джагъаларында джангыдан эки юлешинеди, бир кесеги Андаман тенгизге кетеди, уллуларакъ бутагъы уа Гитче Зонд айрымканла Австралияны арасы бла Шош океаннга кетеди. Джай къыбыла-кюнчыгъыш муссон Африканы джагъаларында кючлю Сомали агъым бла башланады, Аден богъазны къатында аннга Къызыл тенгизден келген агъым къошулады. Бенгал богъазда джай муссон агъым шимал бла къыбыла агъымлагъа юлешинеди, къыбыла агъымы Къыбыла Пассат агъымгъа къошулады[7].
Къыбыла джарымтобда агъымла, чакъгъа къарамай дайымдыла. Пассатла бла къозгъалгъан Къыбыла Пассат агъым океанны кюнчыгъышдан кюнбатышха юсю бла ётеди. Ол Мадагаскарда тохтайды. Къыш (къыбыла джарымтобда) Шош океанны сууларын алгъаны себебли кючсюнеди. Мадагаскарны къатында ол талайгъа юлешиниб Экватор къаршчы агъымгъа, Мозамбик агъымгъа, Мадагаскар агъымгъа тамал салады. Ала Мадагаскардан шимал-кюнбатышда бир-бирлерине къошулуб джылы Агульяс агъымны къурайдыла. Бу агъымны къыбыла кесеги Атлантика океаннга кетеди, бир кесеги уа Кюнбатыш джеллени агъымына къошулады. Андан Австралиягъа джууукълашханда сууукъ Кюнбатыш-Австралия агъым шималгъа кетеди. Араб тенгизде, Бенгал эмда Уллу Австралий богъазлада гитче агъымла да бардыла[7].
| Келиу | Джылгъа сууну ёлчеми минг км³ |
Джоюм | Джылгъа сууну ёлчеми минг км³ |
|---|---|---|---|
| Атлантика океандан Африка — Антарктида арасындан (кч.у. 20°) Кюнбатыш джеллени агъымы бла бирге | 4976 | Атлантика океаннга Африка-Антарктика арасындан | 1692 |
| Шош океандан индонезий тенгизлени ачыкъ богъазларындан | 67 | Шош океаннга Австралия — Антарктида арасындан (кч. у. 147°) Кюнбатыш Джеллени агъымы бла | 5370 |
| Шош океандан Австралия — Антарктида арасындан (кч. у. 147°) | 2019 | Кюнде къуруу | 108 |
| Джауумла | 100 | ||
| Къобанладан саркъыу | 6 | ||
| Джер тюбю саркъыу | 1 | ||
| Антарктика бузладан эриб келген | 1 | ||
| Бютеулей | 7170 | Бютеулей | 7170 |
Сууну температурасы, тузлулугъу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Индий океанны экватор бёлгесинде баш сууланы температурасы джыл узунуна 28 °C болады. Къызыл эмда Араб тенгизледе къышхы температура 20—25 °C, джайда уа Къызыл тенгизде Индий океанны эм джылы суулары болдадыла- 30—31 °C дери. Къышхы температураланы мийик ёлчемлери (29 °C дери) шимал-кюнбатыш Австралияны халында да барды. Къыбыла джарымтобда кюнчыгъыш бёлгесинде кюнбатышдан 1—2° сууукъду. 0 °C тюбюнде температура джай къ. к. 60° тюбейди. Бу бёлгеледе бузну къуралыуу апрель айда башланады, къышха уа къалынлыгъы 1—1,5 м болады. Эриую декабрда-январда башланады, мартха суула буздан бошланадыла. Индий океанны къыбыла кесегинде айсбергле тюбейдиле, ала бир-бирде къ. к. 40° да тюбейдиле[7]
Юс сууланы эм бек тузлусу Къаджар богъазда эмда Къызыл тенгизде тюбейди, алада ол 40—41 ‰ бола кетеди. Мийик тузлулукъ (36 ‰ аслам) къыбыла тропик бёлгеде да тюбейди, артыкъсыз да бек кюнчыгъыш районларында. Хоншу Бенгал богъазда Ганг бла Брахмапутраны тузсузландырыуу бла тузлулулугъу 30—34 ‰ дери тюшеди. Эм бек тузлу суула джауум аз болуб, алай кюнде къуруу кёб болгъан бёлгеледе болады. Тузлулукъну гитче болууу уа (34 ‰ аз) антарктика джанындагъы суулада белгиленеди, алада чыранладан эриб саркъгъан сууланы тузсузландырыуу кесин кёргюзеди. Тузлулукъну чакъгъа кёре айрылыуу къуру антарктика бла экватор суулады белгиленеди. Къыш тузсузланнган суула шимал-кюнчыгъышдан муссон агъым бла кери ташыладыла, ала ш. к. 5° узунлугъу бла гитче тузлулугъу болгъан тил къурайдыла. Джай бу тил джокъ болады. Арктика суулада къыш тузлулукъ бузну къуралыуу бир кесек кёлтюрюледи. Океанны юсюнден тюбюне тузлулукъ азаяды.[7].
Суу массалары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Индий океанны суулары талай суу массагъа юлешинеди. Къ. к. 40° шималында ара эмда экватор юс суула бла юс тюбюндеги суула, эмда аланы тюбюндеги терен (1000 м терен) айырадыла. Теренликге кёре температура 20—25 °C башлаб 7—8 °C дери тюрленеди, тузлулукъ 34,6-35,5 ‰. Къ. к. 10—15° шималындагъы юс суула 4—18 °C температурасы бла эмда 34,9—35,3 ‰ тузлулугъу бла экватор суу масса къурайдыла. Бу суу массаланы горизонтал эмда вертикал саркъыулары бек теркди. Океанны къыбыла кесегинде субантакрктика(температура 5—15 °C, тузлулукъ 34 ‰ дери) эмда антарктика (температура 0 башлаб −1 °C дери, тузлулугъу бузланы эригенлери себебли 32 ‰ дери тюшеди) суу массала белгиленедиле. Терен суу массаланы арктика суу массаланы эмда Атлантика океандан келген циркуляцион сууланы энишге тюшюую бла къуралгъан бек сууукъ циркуляцион суулагъ; субарктика юс сууланы энишге тюшюую бла къуралгъан къыбыла-индий суулагъа; Къызыл тенгиз бла Оман богъаздан келген сууланы тюбюне тюшюую бла къуралгъан шимал-индий суулагъа юлешедиле. Андан теренде 3,5—4 минг метр теренликде тюб суу массала джайылгъандыла, ала антарктика сууугъан эмда Къызыл тенгиз бла Къаджар богъазны тузлу сууларындан къураладыла[7].
Флорасы бла фаунасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Индий океанны джаныуар эмда ёсюмлюк дуниясы бек байды. Тропика бёлге планктону бла бек байды. Айрыбы бир клеткалы суу ханс Триходесмиумну айтыргъа керекди, аны ючюн сууню юс къаты мутхуз болуб, бетин тюрлендиреди. Индий океанны планктонунда кече джарыгъан кёб тюрлю организм барды:: перидинейле, медузаланы бир къаууму. Джарыкъ бояулу сифонофорла, аланы ичинде уулу фазалияла. Орта эмда арктика суулада планктонну эм бек джайылгъан келечилери копеподла, эвфуазидле эм диатомейледиле. Индий океанны эм бек джайылгъан чабакъларына корифенле, тунецле, эмда тюрлю-тюрлю акулала саналадыла. Рептилияладан талай мазаллы тенгиз таш макъа, тенгиз джылан тюрлюсю тюбейди, сют ичиучюледен — китле, тюленле эмда тенгиз пилле бардыла. Кит къауумланы асламысы орта эмда полюсха джууукъ бёлгеледе тюбейдиле.[7].
Индий океанны ёсюмлюк дуниясы къонгур суу ёсюмлюкледен къуралады. Аны тышында тытыр суу ёсюмлюкле да джайылыбдыла. Индий океанны джагъаларында мангр чырпыла бек джайылыбдыла. Орта эмда антарктика джаны суулада къызыл суу ёсюмлюкле бла къонгур суу ёсюмлюкле джайлыбыдалы. Полюс джаны бёлгеледе мазаллы макроцистисле тюбейдиле[7].
Экология проблемалары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Китлени бир къаууму джокъ болгъанны орнуна келгендиле, башхала — кашалотла бла сейвалла уа энтда бардыла, алай аланы санлары бек аз болгъанды[7].
Индий океанны къраллары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Индий океанны джагъасы бла орналгъан къралла (сагъат бурулгъаннга кёре): Къыбыла-Африкан Республика, Мозамбик, Танзания, Кения, Сомали, Эфиопия, Эритрея, Судан, Мисир, Сауд Арабия, Йемен, Оман, Бирлешген Араб Эмиратла, Къатар, Бахрейн, Кувейт, Ирак, Иран, Пакистан, Индия, Бангладеш, Мьянма, Таиланд, Малайзия, Индонезия, Кюнчыгыш Тимор, Австралия. Индий океанда айрымкан къралла эмда регионнга кирмеген башха къралланы территориялары барды: Комор айрымканла, Маврикий, Мадагаскар, Мальдивле, Реюньон (Франция), Сейшел айрымканла, Француз Къыбыла эм Антарктика территорияла (Франция), Шри-Ланка.
Тинтиуню тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]Индий океанны джагъалары — буруннгу цивилизацияланы бёлгесиди. Океанны шималдан индий, мисир эмда финикий тенгиз джолоучула бла ачылыуу бизни эрагъа дери 3000 джыл мындан алгъа башланнганды.
Улоу джоллары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Индий океанны эм магъаналы улоу джолларына Къаджар богъаздан Европагъа эмда Шимал Америкагъа маршрутладыла.
Джараулу магъаданла
[тюзет | къайнакъны тюзет]Индий океанны джараулу магъаданларындан нефть бла табигъат газны айрырыргъа боллукъду. Аланы чыгъарыу Къаджар эмда Суэц богъазлада бардырылады. Мозамбикни, Мадагаскар эмда Шри-Ланка айрымканланы джагъаларында ильменит, монацит, рутил, титанит эм цирконий чыгъарадыла. Индия бла Австралияны джагъаларында барит бла фосфоритни къайнакълары бардыла, Индонезияны, Таиландны эмда Малайзияны шельф зоналарында касситерит ильменит ильменит чыгъарылады.
Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь. — 2-е изд., стереотип.. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2001. — С. 75—76.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Атлас океанов. Термины, понятия, справочные таблицы.— М.: ГУНК МО СССР, 1980. С. 84—85
- ↑ 3,0 3,1 Физическая география материков и океанов / Под общей ред. А.М.Рябчикова. — М.: Высшая школа, 1988. — Б. 527—530.
- ↑ Большая Российская энциклопедия. Т.11. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2008. — Б. 228.
- ↑ Ушаков С.А., Ясаманов Н.А. Дрейф материков и климаты Земли. — М.: Мысль, 1984. — Б. 142—191.
- ↑ Ушаков С.А., Ясаманов Н.А. Дрейф материков и климаты Земли. — М.: Мысль, 1984. — Б. 10—15.
- ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 Физическая география материков и океанов / Под общей ред. А.М.Рябчикова. — М.: Высшая школа, 1988. — Б. 530—535.