Къара шкилди

    Бу атны (неда терминни) башха магъаналары да барды, къарагъыз: Шкилди.

Къара шкилди
Къара шкилдини джемишлери
Илму классификациясы
Патчахлыкъ: Ёсюмлюкле Бёлюм: Джабыкъ урлукълула Класс: Эки юлюшлюле Джыйым: Джайма шхылды гоккалыла Юйюр: Джайма шхылдылыла Къауум: Вакциниум Тюрлюсю: Мирт чапракълы къара шкилди
Латин аты
Vaccinium myrtillus L.
ITIS 23605 NCBI 180763

Къара шкилди (лат. Vaccínium myrtíllus, орус. Черника) — Вакциниум тукъумну Джайма шхылдылыла юйюрюнден кёб джыллыкъ алаша чырпычыкъланы тюрлюсюдю.

Джемишлери ашаргъа джараулудула. Джемишлери да чапракълары да дарман этиуде хайырланадыла. Бир-бирде къара шкилдини айбат этген ёсюмлюк кибик гокка бачхалада ёсдюредиле.

Аты

Илму аты, vacca («ийнек») деген латин сёзден келеди, эмда къара шкилдини бир-бир тюрлюлерини маллагъа аш болгъаны бла байламлыды.

Тюрлюсюню аты — myrtillus, myrtus — «мирт» дегенден гитчелетген сёздю, эмда ёсюмлюкню гитче миртге ушагъаны бла байламлыды.

Орус аты — «черника», джемишини бояуу ючюн эмда къолланы бла ауузну къаралтханы ючюн берилгенди.

Къарачай-малкъар тилде «шкилди» сёзню этимологиясы толу белгили тюлдю, алай а тегей тилни дюгер диалектинде къызыл шкилдини белгилеген «скъелду» сёз бла бирди.

Миртиллокактус (Myrtillocactus) деген кактус тукъумну аты, къара шкилдини атындан (Vaccinium myrtillus) къуралгъады эмда бу кактусну бла къара шкилдини джемишлерини бир-бирине ушагъанлары ючюн берилгенди.

Суратлау

Къара шкилди — 10—50 см мийиклиги бла чырпычыкъды. Шималда, тундраланы зонасында мийиклиги талай сантиметрди. Бутакълары, баш тёнгекчигинден джити мюйюшлю ёседиле.

Чапыракълары кёзюулюдюле, гаккы шекеллиледиле, терилиледиле, къышха тюшюучюледиле. Джауум суу къырыкълы чапыракъла бла эм саптагъайла бла бутакълагъа барады, андан тамырына тюшеди.

Ёсюмлюкню, кёб санда зыгытла берген джайылма ёсген баш тамыры барды.

Майда чагъады. Гоккалары джашилдим-акъдыла, тюз шекеллидиле, бирем-бирем олтурадыла. Гокканы кюренини беш тишчиги барды. Он тычинкасы барды. Пестик — джангызды. Бюртюк этиую энишди. Гокка энишге бюгюлюбдю, бу чичекни букъусун мылылыкъдан сакълайды. Гоккаланы баш урлукъландырыучулары юй бал чибинле бла сары чибинледиле.

Гокканы формуласы: $\mathrm {\ast \;Ca_{(5)}\;Co_{(5)}\;A_{5+5}\;G_{({\overline {5}})}}$.

Джемишлери, къаууз къоннганы ючюн кёксюлдюм-къараладыла, неда къуру къараладыла. Къаууз къоннганны тынч кетерирге болады.

Ичи пурпур бетлиди. Урлукъланы саны 40-гъа дери джетерге боллукъду, алай а орта саны 20 чакълы бирди.

Джемишлени чегет чыпчыкъла ашайдыла (кёбюсюне — чегет кёгюрчюнле), ала огъуна эритирге болмагъан урлукъларын узакъгъа джаядыла.

Табийгъатда кёбюсюне шимал районлада ёседи — чегетледе (асламысына нарат чегетле), эмда мырдылада.

Къара шкилди тарихде эм культурада

• Ингилизде, къара шкилдини джемишлерин 11 октябрдан сора джыйсанг башынга палах табаргъа боллукъду деген ырыс барды. 11 октябрда шайтан джемишлеге тюкюреди дейдиле.
• 1964 джылда СССР-де къара шкилдини сураты бла почта марка чыгъарылгъанды (ЦФА № 3133).
• Украинаны Закарпатье областыны Гукливый элинде къара шкилдиге эсгертме салыннганды.

Сурат галерея

• 
  Къара шкилди. О. В. Томени «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz» (1885) китабындан ботаника иллюстрация
• 
  Къара шкилдини джемишлери
• 
  Чегетдеги къара шкилди
• 
  Францияна къара шкилдини джыйыу
• 
  Къара шкилди бла СССР-ни почта маркасы
• 
  Къара шкилдиге эсгертме (Украина)

Литература

• Кожевников Ю. П. Семейство вересковые (Ericaceae) // Жизнь растений. В 6-ти т. Т. 5. Ч. 2. Цветковые растения / Под ред. А. Л. Тахтаджяна. — М.: Просвещение, 1981. — С. 88—95.
• Нейштадт M. И. Определитель растений средней полосы Европейской части России. — М.: Учпедгиз, 1948.
• Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 1010. Vaccinium myrtillus L. — Черника // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2004. — Т. 3. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — Б. 24. — ISBN 5-87317-163-7.
• Jorge B. Retamales, James F. Hancock. Blueberries(ингил.). — CABI, 2012. — 336 p. — ISBN 1845938267. — ISBN 978-1-84593-826-0

Джибериуле

• Къара шкилди: Germplasm Resources Information Network сайтдагъы информация(ингил.) 19
• Къара шкилди: «Джашауну энциклопедиясы» (EOL) сайтдагъы информация(ингил.) 19
• Уллу совет энциклопедиядан статья — Къара шкилди  19
• Черника // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Къара шкилди джыйыу  2

Къайнакъла:

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Къара шкилди.

Бу, тамамланмагъан статьяды. Сиз болушургъа боллукъсуз проектге, тюзетиб эм информация къошуб бу статьягъа.