Телеграф

XX ёмюрню башында эм магъаналы телеграф чыбыкъланы тартылыууну картасы

ЭЛЕКТРИКАЛЫ ТЕЛЕГРАФЛА II. 1. Электрика конгурау. 2 и 3. Чыбыкълагъа экили изолятор. 4. Темир къабукъда изолятор. 5. Тюрленме токлагъа къонгурау. 6. Чыбыкъланы джалгъаныулары. 7. Реле. 8. Бош немец джазыучу телеграф адыр. 9. Томсонну сифонлу белгилеучюсю. 10. Сименс бла Гальскени поляризациялашхан джазыучу телеграф аппаратлары. 11. Морзени алыучу аппараты. 12. Морзени ачхычы

Телегра́ф (бур.-урум. τῆλε — «узакъ» + γράφω — «джазама») бусагъатда магъанада — чыбыкъла бла, радио неда башха каналла бла сигналны бериу амалды. Информацияны телеграф амал бла бериуге телеграфия дейдиле.

Буруннгуда байлам амалланы тюрлюлери

Къалиупелядан бери адам улу бек магъаналы информацияны, бетден бетге джетдиралмаса, терк берир ючюн, тюрлю-тюрлю къыйн болмагъан амалла бла хайырланнганды. Мийикликлени башында джандырылгъан шынгкъарла, неда аладан тютюн, джауну келгенин, неда табигъат пеляхны джетиб келгенин билдиргендиле. Бу амалланы энтда да чегетледе тас болгъанла, неда табигъатда башха тюрлю пеляхха тюшгенле, бусагъатда джюрюген коммуникация амалла болмаса, хайырланадыла. Бир къауум халкъла аны ючюн кёлтюрюлген къурукъла (Къарачайда), уруучу (сёз ючюн сёлешген дауурбазланы) эмда юрюучю (уучу зырнай) музыка адырланы хайырландыргъандыла, башхала эсе уа кюнню джарыгъын кюзгюле бла джиберирге юреннгендиле, аннга «гелиограф» атны бергендиле, ол эм тамал джарыкъ телеграфды.

Оптика телеграф

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Оптика телеграф.

Кеме оптика телеграф бла (Ратьерни лампасы бла) Морзе кодну болушлугъу бла бериу

1792-чи джылда Францияда Клод Шапп джарыкълыкъ сигналланы болушлугъу бла информация бериу системаны джаратханды. Телеграфны бу тюрлюсю кёбюсне тенгиз кемеледе хайырландырылады. Эм бош схемасы бу бирча мийиклиги болгъан эмда бир-бирлерин кёрюнюмюндеги мекямаланы башына къымылдагъан аркъаулары бла казыкъла салыннгандыла (семафорла). Семафорланы джиблени болушлугъу бла мекямны ичиндегиле къымылдатхандыла.

Шапп, семафорну хар эталгъан фигурасы бир харифге келишген таблица къурагъанды. Шаппны системасы минут ичинде эки сёзню бералгъанды, эмда Европада терк джайылгъанды. Швеция оптика телеграфны станцияларыны сынджыры 1880-чы джылгъа дери ишлегенди.

Семафорла, тютюнден сигналладан эмда маякъладан эсе кескин информацияны бералгъандыла. Андан сора да алагъа отлукъ керек болмагъанды. Билдириулени къуугъунчуладан дженгил бералгъандыла, семафорла билдириулени сау регионнга джаялгъанды. Алай болса да, башха узакълыкъгъа информация джибериу системалача бу да кюнню халына байламлы болгъанды эмда кюндюз джарыкъ излегенди (таблыкъ берген электроджарыкъ къуру 1880-чы джылда чыкъгъанды). Алагъа дайым операторла керек болгъандыла, станциялары да бир-биринден 30 километрден узакъ болмазгъа керек болгъандыла. Бу правительствогъа джараулу болса да, коммерциялыкъ нюзюрле бла хайырланыугъа бек багъа болгъанды. Электрикалы телеграфны чыгъарыу билдириулени джибериуню багъасын отуз кереге учузлашдыргъанды, эмда бу амал кюнню халына эмда заманына байламлы болмагъанды.

Электрикалы телеграф

Электромеханикалыкъ телеграфны тамал схемасы.
1 — бериучю станция;
2 — алыучу станция;
3 — бериучю ачхыч;
4 — аккумулятор;
5 — джерлендириу;
6 — электрикалыкъ сыз;
7 — электромукъладис;
8 — джазыучу къалам;
9 — къагъыт тасма бла рулон;
10 — ролик;
11 — тартуучу роликле;
12 — къагъыт тасма

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Электрикалы телеграф.

Электрокъууатны хайырланыб байлам амалланы биринчи кёрюулери XVIII ёмюрню ортасында болгъанды, Ж.-Л. Лесаж, 1774-чю джылда Женевада электростатикалы телеграф джасагъанды. 1798-чи джылда испан лагъымчы Франциско де Сальва электростатистикалы телеграфны кесини бир тюрлю конструкциясын джаратханды. Кечирек, 1809-чу джылда немец алим Самуил Томас Земмеринг газны кёмюк кёзчюклеринде электромеханикалы телеграфны джасагъанды эмда сынагъанды.

1824-чю джылда ингилиз физикачы Питер Барлоу талай джылгъа телеграфияны айныуун тохтатхан, артында да джангылыч «Барлоуну законун» басмалагъанды.

Биринчи электромукъладис телеграфны эресейчи алим Павел Львович Шиллинг 1832-чи джылда джасагъанды. Бу аппаратны адамлагъа ачыкъ сынауун Шиллингни фатарында 1832-чи джылны 21-чи октябрында этгендиле. Аны тышында, Павел Шиллинг, дагъыда энчи кодну джазгъанды, анда хар харифге телеграф аппаратда белгили символ комбинацияла чыкъгъандыла (къара эмда акъ тёгерекчикле). Андан сора эресейчи алим бла байламлы болмай электромукъладис телеграфны Германияда Карл Гаусс бла Вильгельм Вебер (1833), Уллу Британияда уа — Куком бла Уитстон (1837) ишлегендиле, алай а джараулу эмда таб телеграфны АБШ-да Сэмюэл Морзе 1840-чы джылда патент этгенди. Шиллиннеи, Гауссну-Веберни, Кукну-Уитстонну телеграф аппаратлары садакъ типли электромукъладис аппаратла болгъандыла, Морзеники уа электромеханикалы болгъанды. Морзени уллу джетишими энчи телеграф кодну къурау болгъанды, анда алфавитни харифлери узун эмда къысха сигналлары комбинацияларындан къуралгъандыла — "сызла" бла "нохтала" (Морзени коду). Электрикалы телеграфны коммерциялыкъ хайырланыуу биринчи 1837-чи джылда Лондонда башланнганды. 1858-чи джылда трансатлантика телеграф байлам къуралады. Артдан кабель Африкагъа тартылгъанды, бу 1870-чи джылда туура Лондон — Бомбей телеграф байлам къурургъа амал бергенди (Мисир бла Мальтадагъы реле станцияланы юсю бла).

1891-чи джылгъа баш телеграф сызла

Фототелеграф

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Фототелеграф.

1843-чю джылда шотланд физикачы Александр Бейн чыбыкъла бла суратланы бералгъан энчи электрикалы телеграфны конструкциясын кёргюзгенди эмда патент этгенди. Бейнни аппараты биринчи примитив факс-машинагъа саналады.

1855-чи джылда итальян лагъымчы Джованни Казелли аллай адырны джаратханды эмда атына Пантелеграф атаб, коммерциялыкъ хайырланыугъа теджегенди. Казеллини аппаратлары талай заманны Франция бла Россияда суратланы бериуде хайырландыргъандыла.

Казеллини аппараты къоргъашин фольгада энчи изоляция лак бла суратланнган текстни, сызыуну неда суратны суратлауун бергенди. Контактлы штифт бу сызыулары болгъаны себебли тюрлю-тюрлю электро-ётюую болгъан фольганы юсю бла джюрюб, суратланы элементлерин окъугъанды. Берилген электрикалы сигнал, алгъан табада электромеханикалы амал бла калийни феррицианиди бла джибиген къагъытха джагъанды. Казеллини аппаратларын Москва—Петербург (1866—1868), Париж—Марсель эмда Париж—Лион сызлада хайырландыргъандыла.

Фототелеграф аппаратланы эм маджаллары суратланы тизгин-тизгин фотоэлемент эмда оригиналны бютеу юсюн аулагъан джарыкъ тамгъа бла окъугъандыла. Джарыкъ агъым, оригиналны рефлексия амалына кёре, фотоэлементге ётюб, кесин электрикалы сигналгъа бурдургъанды. Байлам сыз бла бу сигнал алыучу аппаратха баргъанды, анда кючлюлюгюне кёре синхронлу эмда синфазалы фотокъагъытны юсюн аулагъан джарыкълыкъ таякъ модуляция этилгенди. Фотокъагъытны кёрюнюрча этгенден сора анда берилген суратланы копиялары чыкъгъанды, аннга фототелеграмма дегендиле. Бу технология джангылыкъчы фотожурналистикада бек джайылгъанды. 1935-чи джылда «Ассошиэйтед Пресс» биринчи болуб фототелеграф аппаратла бла баджарылгъан корпунктланы аулауун къурагъанды, ала болууланы узакъгъа туура болгъан джерлеринден джиберир амал бергендиле.

1950-чи джылладан башлаб фототелеграфны къуру фототелеграммала болмай, башха суратланы джибериуде да кенг хайырланыб башлайдыла (сёз ючюн, картографияда). Аны бла бирге башха амалланы айныуу да башлайды, байламны каналы болуб телеграф сызладан сора да, телефон сызланы, радиобайламны да хайырланыб суратланы джибериб башлайдылао. Ол себебден алгъын хайырландырылгъан «фототелеграф байлам» терминни орнуна «Факсимиля байлам» термин хайырланыб башлайды .

Кёб керели телеграф

1872-чи джылда француз лагъымчы Эмиль Бодо эки къат ишлеген синхрон телеграф аппаратны джасагъанды, ол заман къатланыу амалны тамалында ишлегенди, бир байлам сыз бла эки билдириу берирча болгъанды, 1876-чы джылда уа беш къатлы синхрон телеграф аппарат этилгенди. Аны тышында, Бодо келишимли телеграф код къурагъанды (Бодону коду), артда бу код бек джайылгъанды, эмда халкъла арасы International Telegraph Alphabet No. 1 стандартны (ITA1) тамалы болгъанды. 1927-чи джылда Бодну аты бла символ теркликни ёлчелеу бирими аталгъанды — бод.

Уллу Британияда почта бёлюмню инженерлери Маркони бериучюню (арада) алыучуну (тюбюнде) тинте турадыла, Флэт-Холм, май 1897 джыл

Postal Telegraph компанияны чабчы-келчилери, АБШ. 1910-чу джылла

Чыбыкъсыз телеграф

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Радиотелеграф.

1897-чи джылны 6-чы майыда Гульельмо Маркони Ла Специяна итальян аскер-тенгиз базада кесини аппаратурасы бла «Viva l’Italia» («Джашасын Италия») сёзлени 18 км узакълыкъгъа бералгъанды.

1897-чи джылны 19-чу декабрында «Петербургский листок» газетде Александр Поповну Императорчу Санкт-Петербург университетни химия лабораториясындан башха мекямдагъы физика кабинетине 1897-чи джылны 18-чи декабрында чыбыкъсыз телеграф сигнал бералгъаныны юсюнден джазылгъанды. Билдириуде Поповну ассистенти Рыбкин "джибериу станциягъа" кетгенинден сора он минутдан <…> тасмада тюз телеграф код бла „Герц“ чыкъгъанын джазылгъанды».

Телетайп

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Телетайп.

Чыбыкъ телеграф аппаратланы андан ары айнулары телепринтерлени (телетайпланы) чыгъыууна себеб болгъанды. XIX—XX ёмюрлени чегинде, британ лагъымчы Джангы Зеландияда туугъан Дональд Мюррей джазыучу машиначыкъны тамалында стартлы-стоплу телеграф аппарат джасагъанды, ол Бодону кодун джангыртылгъан вариантын хайырладыргъанды (Бодону — Мюррейни коду). Быллай аппаратла стартлы-стоплу телеграф аппартла неда телетайп атны алгъандыла. Бодону-Мюрейни коду халкъла арасы International Telegraph Alphabet No. 2 (ITA2) стандартны тамалында болгъанды.

Телекс

    Бу теманы юсюнден баш статья: Телекс

Siemens T100 телекс

1930-чу джылгъа телефон типли, дискли номер тизиучюсю болгъан эмда тюз телефон сызланы хайырланнган телетайпны конструкциясы джасалады. Бу типли телеграф аппарат, башха къошакъланы ичинде, абонентлени таныуун эмда аланы дженгил джалгъауун тындыралгъанды. Бир заманда Германия бла Уллу Британияда абонент телеграфны миллет аулаулары къуралады, аланы атларына Telex бередиле (ингил. Telegraph Exchange).

1930-чу джыллада этилген халкъла арасы келишиулеге кёре телекс-билдириуле документлеге тенг этилгендиле, телекс да документ джибериучю байламны тюрлюсюне саналгъанды. 1931-чи джылда АБШ-да AT&T компания Telex маталлы миллет телеграф аулауну къурады, аннга TWX бериледи (ингил. Telegraph Wide Area Exchange). СССР-де абонент телеграфны биринчи станциясы 1947-чи джылда ишлеб башлагъанды (Москвадагъы Ара Телеграфда) .

Халкъла арасы абонт телеграфны аулаулары дайым кенгергенлей тургаъндыла, 1970-чи джылгъа дери телекс байламны глобал аулауунда 100-ден аслам къралны абонентлери байламлы болгъандыла. .

1980-чы джыллада саудада багъа болмагъан эмда хайырланыуда тынч факсимиля машиналаны чыгъыулары бла телекс аулауну орнуна текстден сора да суратланы тынчлыкъ бла бералгъан факсимиля байлам джайыла башлагъанды.

XXI ёмюрде телеграф

Бусагъатда Телекс аулауну ичинде билдириулени бериу амал асламысы бла электрон почтаны юсю бла этиледи. Эресейде телеграф байлам энтда барды, алай а ала энди телеграф чыбыкъла бла тюл, бусагъатда джайылгъан байлам каналла бла бериледиле.

Ишлемеген телеграф чыбыкъла, Тула область, 2021-чи джылны аягъы

Бир къауум къралда миллет операторла телеграфны эскилешген байлам типге санаб, телеграммаланы джибериу эмда джетдириу операцияланы тыйгъандыла. Нидерландлада телеграф байлам ишин 2004-чю джылда тамамлагъанды. 2006-чы джылны январында АБШ-ны эм эски миллет оператору Western Union телеграф билдириулени джибериу эмда джетдириу къуллугъун тамамы бла тохтатханын баямлагъанды. 2013-чю джылны июлунда телеграф Индияда да джабылгъанды, в 2017 году — в Бельгии, в марте 2018 года — на Украине.

Къазахстанда телеграф байламны къуллукълары энчи адамлагъа 2018-чи джылны 1-чи январындан берилмейдиле. Юристлик къуралышлагъа 2018-чи джылны 1-чи июлундан тарифле кёлтюрлгендиле. Ол заманнга АО «Казактелеком» операторну бу къуллукъ бериуню хайырлыгъы минус 92 процент болгъанды, бу аны андан ары айнымазлыгъыны шагъатлыгъы болгъанды.

Эресейде телеграмма адам къол салгъан документге тенгди, бу юристлик статусу 2019-чу джылгъа дери бу эски байлам тюрлюге джашау бериб тургъанды. Россия Федерацияны граждан кодексини 160-чы статьясында «кеси салгъан къолну аналогу» ангыламны чыгъыуу, электрон документ джюрютюуню, эмда электрон къол салыу криптография системаланы айныулары бла телеграмманы кереги къалмайды. Алай болса да Эресейде 2024-чю джылда телеграммаланы джибериу эмда алыу къуллукъну алкъын Россияны Почтасы береди.

Джамагъатда магъанасы

Электрика телеграф чыкъгъанчы адамланы асламсысына информация джайыуну терклиги почта къуллукъланы терклиги бла чекленнгенди. Телеграфны ишлеб башлауу коммуникацияланы заман бла, узакълыкъ бла чеклендириулерин къоратыб, глобал экономикада эмда джамагъат илешкиледе революция этгенди. XIX джюзджыллыкъны аягъына телеграф тюз адамлагъа да джайылады. Телеограф информацияны физикалыкъ ташыуудан айыргъанды.

Телеграфия темир джоллада мизамны кючлендирирге амал бергенди, финанс эмда товар саудаланы бирлешдиргенди, предприятиелени араларында эмда ичлеринде информация бериуню учузлашдыргъанды». Экономиканы айныуу джамагъатны телеграф хайырландырыуун андан да бек кенгертгенди.

Дуния масштабда телеграфияны киргизиу джангылыкъланы бериуде информацияны джыйыуну да амалларын тюрлендиргенди. Билдириуле эмда информация энди узакъгъа эмда кеннге джайылалгъандыла, ол себебден телеграф джангы "локал эмда литература тышы аспектледен бош" тилни къуралыууна чурум болгъанды, ол дуния басымны тилин айныууна эмда стандартлашыууна кюч бергенди.

Дагъыда къара

• Телеграмма
• Телеграф марка
• Абонент телеграфия

Литература

• Снимок №1 // «Советское фото» : журнал. — 1957. — № 3. — С. 77. — ISSN 0371-4284.
• Изобретение радио. А. С. Попов. Документы и материалы / Составители: Е. А. Попова-Кьяндская, В. М. Родионов, М. И. Мосин, В. И. Шамшур. Под ред. А. И. Берга. — М.: Наука, 1966. — 284 б.
• Телеграфия : [арх. 21 октябрь 2022] / С. Л. Мишенков // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
• Телеграфный аппарат : [арх. 18 октябрь 2022] / С. Л. Мишенков // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
• Беспроводный телеграф // Военная энциклопедия : [в 18 т.] / под ред. В. Ф. Новицкого … [и др.]. — СПб. ; [М.] : Тип. т-ва И. Д. Сытина, 1911—1915.

Джибериуле

• Гезехус Н. А. Телеграфия // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Телеграф в древности // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Телеграф, экономическое значение // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Центральный музей связи имени А. С. Попова: аппарат П. Л. Шиллинга.
• История факсимильных машин и фототелеграфов(ингил.).
• Виртуальный музей телетайпов(ингил.).
• Североамериканский музей коммуникаций (фото и запись звука телетайпа)(ингил.).
• Античная телеграфия.