Хангыль
| Типи: | бёлмели |
| Тилле: | корей тил |
| Территориясы: | Корей джарымайрымкан |
| Джазылгъаны: | солдан онгнга |
| Белгилени саны: | 51 |
| Къуралгъан датасы: | 1446 |
| Къуралгъан джери: | Корея |
| Къурагъан: | Уллу Седжонну башчылыгъында алимлени къаууму |
| Кёзюую: | 1446 джалдан бери
|
| Юникодну диапазону: | U+AC00…U+D7A3, U+1100…U+11FF |
| ISO 15924: | Hang |
 | |
тюрлендириу  |
|
Хангыль — корей тилни фонематика джазмасыды. Хангылны энчилиги — харифлени бёлюмлеге ушаш къауумлагъа джыйылыууду.
Атлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Официал атлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Бусагъатдагъы хангыль атны (한글) Чу Сигён 1912 джыл киргизгенди. Аны магъанасы буруннгу корей тилде «уллу джазма», бусагъатдагъы корей тилде уа «корей джазма» болады. Ханччада бу ат джазылырча тюлдю, алай а биринчи бёлюм хан (한), «корей» магъананы джюрютеди, ол 韓契 кибик джазылыргъа болады, амма бу шекилде джазылгъаны терсге саналлыкъды. Бу иероглиф «корейлешгени» себебли.
- Шимал Кореяда Чосонгыль ат джюрюйдю (кор. 조선글), ол Кореяны башха атына келишеди.
- Бир-бир алимлени оюмларына кёре, алфавит аллында Хунмин Чоным атны джюрютгенди (кор. 훈민정음, 訓民正音.
Башха атлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Чосонгыль (조선글), «чосон джазма» —Шимал Кореяда хайарланады, шималда Кореягъа «Чосон» (조선) дейдиле.
- Уригыль (우리글), «бизни джазма» — Шимал эмда Къыбыла Кореяда хайырланнган атыды.
- Куксо (국서 / 國書) эм кунмун (국문 / 國文), «миллет джазма» — бу атла XX ёмюрню аллында хайырланнгандыла, бусагъатда эски болгъаннга саналадыла.
XX ёмюрге дери, адамбиятда хангыль хайырланмагъанды, къара халкъны джазмасына саналгъанды. сыйсызлашдырылгъанды. Аны орнуна къытай иероглифледе тамалланнган ханчча джазма джюрюгенди. Кореяны адабиятчы къаууму хангылгъа мийикден къараб:
- Онмун (кор. 언문, 諺文; «халкъ джазма»).
- Амгыль (암글; «тиширыу джазма»). 암, 陰 иероглифден къурала болур инь, ол атны аллына салынса тиширыу тукъумну тутады.
- Ахэткыль (아햇글 или 아해글; «сабий джазма»).
Алай а бу атла бусагъатда джюрюмейдиле. Ханчча анда-мында Къыбыла Кореяда хайырланады, Шимал Кореяда уа чыртда хайырланмайды.
Тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Хангылны 1443 джыл Чосон династияны тёртюнчю патчахы Уллу Седжонну буйругъу бла, талай алимден къуралгъан къауум къурагъанды.
Башха джомакъгъа кёре, хангылны буддист монах Соль Чхон къурагъанды. Ол заманда буддист адабият кёб джюрюгенди, алай а аны асламысы тибет тил бла санскритде джазылгъанды, аланы тамалларында уа брахми джазма болгъанды.
Хангыль, индий джазмалада кибик фонетикалыкъ джазмады (хар тауушну кесини белгиси барды). Хангылны бир-бир белгилери деванагари белгилеге ушайдыла. Гэри Ледьярд лингвистни оюмуна кёре, хангыльны къайнакъларыны бирине монгол тёртгюл джазманы санаргъа керекди[1].
Хангылны проекти 1443 джылны ахырында битдирилгенди, 1446 джыл «Хунмин Чоным» документде басмаланнганды («Халкъгъа тюз тауушланы юсюнден билдириу»). Алфавит документни аты бла ат алгъанды.
Седжон патчах джангы джазманы къуралгъаныны, корей тилге къытай иероглифлени келишмегенлери, эмда алада къара халкъ юреннгени къыйын болгъанын себеб кёргюзгенди. Ол заманлада окъургъа-джазаргъа джамагъатды акъсюек къауумуна («янбанла») кирген эркишиле юреннгендиле, халкъны асламысы джахил болгъанды.
Адабиятны элитасы, хангылгъа къаршчы тургъанды, ала джангыз ханччаны таныгъандыла. Артда правительство хангылгъа сууугъанды. Чосон династияны онунчу патчахы Ёнсангун, 1504 джыла хангылны окъутууун, эмда докмент джюрютюуде хайырланыуун джасакълагъанды. 1506 джылда Чунджон патчах Онмун (халкъ джазманы) министерствосун джабханды. Эсебде хангыль джангыз тиширыу бла аз окъуулары болгъан адамлагъа къалгъанды.
XIX ёмюрню ахырында Япония Корей джарымайрымканны къолгъа алыб башлагъандыла, Кореяда халкъ къозгъалыу башланнганды. Хангыль миллет символ халгъа келеди. Кабону Реформасындан сора (кор. 갑오 개혁, 甲午改革) 1894 джыл хангыль официал документледе чыгъыб башлайды.
1910 джыл Япония Кореяны кесине къошады, ол заманда хангылны школлада япон ассимиляциягъа къаршчылыкъ болуб окъутуб башлайдыла. Кечирек японлула хангылны джюрюуюне разы болуб, аны хайырланыргъа эркинлик бередиле. Ол заманда хангыль басманы стандарт тили халгъа келеди, сёз ючюн 1933 джылны 29-чу октбярындан хангылны стандарт системасы. 1940 джыла хангылны башха тиллеге транскрибциясыны системасы басмаланнганды. Ол заманда корей джама ханчча бла хангылдан къатыш къуралгъанды, тамырла ханччада, грамматика формалары уа хангылда джазылгъады. 1945 джыл Япониядан эркин болгъандан сора, Корея хангылны официал джазмача хайырандырыб башлагъанды. Къатыш система андан бери азайгъандан азайыб барады. Бусагъатда ханччада къошакъланы къуру газет башлыкълада, лозунглада, ресторанланы атларында кёрюрге боллукъбуз.
1950-чи джылланы ортасында А. А. Холодович профессор хангылны кириллицаны хайырландырыб транскрипция системасын къурагъанды. Кечирек бу система белгили совет кореист Лев Концевич бла тюзетилгенди.
Алфавитни къурамы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Хангылны элементлери чамо атны джюрютедиле (кор. 자모, 字母, бу къыт. zìmǔ — цзыму) неда нассори (낱소리) сёзледен келеди. Ча (къыт. 字 цзы) «хариф», мо (къыт. 母 му) «ана» деген магъананы тутады. Чамо — корей джазма къуралгъан блокладыла.
Бютеулей да 51 чамо барды, аланы ичинде 24-сю тюз алфавитни харифлерине келишедиле. Къалгъан 27 чамо талай харифден къураладыла (диграфла бла триграфла). 24 бош чамодан он тёртюсю тунакы тауушладыла (чаым, кор. 자음, 子音 «сабий тауушла»), къалгъаны уа ачыкъ тауушладыла (моым, кор. 모음, 母音 «ана тауушла»). Оналты диграфдан беш кючлю тунакы экиленнген бирча бош тунакыдан къураладыла, къалгъанлары уа башха-башха харифледен. Он ачыкъ чамо онбир дифтонгнга бирлешедиле. Тюбюнде алфавитни толу къурамы бериледи:
- 14 бош тунакы: ㄱㄴㄷㄹㅁㅂㅅㅇㅈㅊㅋㅌㅍㅎ, эмда эски болгъанла ㅿㆁㆆㅱㅸㆄ
- 5 экиленнген тунакы: ㄲㄸㅃㅆㅉ, эмда эски болгъанла ㅥㆀㆅㅹ
- 11 диграф: ㄳㄵㄶㄺㄻㄼㄽㄾㄿㅀㅄ, эмда эски болгъанла ㅦㅧㅨㅪㅬㅭㅮㅯㅰㅲㅳㅶㅷㅺㅻㅼㅽㅾㆂㆃ эм триграфла ㅩㅫㅴㅵ
- 10 бош ачыкъ таууш: ㅏㅓㅗㅜㅡㅣㅑㅕㅛㅠ, эмда эски ㆍ
- 11 дифтонг: ㅐㅒㅔㅖㅘㅙㅚㅝㅞㅟㅢ, эмда эскиле ㆎㆇㆈㆉㆊㆋㆌ
ㅊ (чхиыт), ㅋ (кхиык), ㅌ (тхиыт), эм ㅍ (пхиып) тунакыла солуу тауушладыла эмда ㅈ (чиыт), ㄱ (кийок), ㄷ (тигыт) бла ㅂ (пиып) харифледен къуралгъандыла.
Экили харифле: ㄲ (ссангийок: ссан- 쌍 «экили»), ㄸ (ссандигыт), ㅃ (ссанбиып), ㅆ (ссансиот) и ㅉ (ссанджиыт). Экили чамола экиленнген тюл, кючлю келген тауушланы белгилейдиле.
Харифлени тизиу джорукълары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Хангылда харифлени тизиу джорукъда тунакыла ачыкъла бла бирге къатышмайдыла. Джорукъ индий тилледегиге ушайды, алай мында бир башхалыгъы ачыкъла тунакыладан сора келедиле, индий тилледа уа тамам терсинеди.
Бусагъатдагъы тизиуню алфавит джоругъу Чхве Седжин бла 1527 джыл къабыл этилгенди. Алай а бу экили харифле чыкъгъынчы эмда ㅇ бла ㆁ айры хариф болгъунчу дери болгъанды. Къыбыла Корея бла Шимал Кореяны правительстволары хангылгъа официал статус бергенлеринде бу харифлени эки тюрлю салгъандыла.
Къыбыла-корей джорукъ
[тюзет | къайнакъны тюзет]Чамону Къыбыла Кореяда тизим джоругъу:
- ㄱ ㄲ ㄴ ㄷ ㄸ ㄹ ㅁ ㅂ ㅃ ㅅ ㅆ ㅇ ㅈ ㅉ ㅊ ㅋ ㅌ ㅍ ㅎ
Экили чамо кеслерини джангыз чамоларындан сора келедиле. Джутулгъан эмда бурун бла келген ㅇ чамоланы башхалыкълары джокъду.
Ачыкъ чамоланы джорукълары:
- ㅏ ㅐ ㅑ ㅒ ㅓ ㅔ ㅕ ㅖ ㅗ ㅘ ㅙ ㅚ ㅛ ㅜ ㅝ ㅞ ㅟ ㅠ ㅡ ㅢ ㅣ
Къыбыла-корей джорукъ
[тюзет | къайнакъны тюзет]Къыбыла Кореяда эскирек тизиу джорукъ барды:
- ㄱ ㄴ ㄷ ㄹ ㅁ ㅂ ㅅ ㅇ (бурундан келген тил арты н) ㅈ ㅊ ㅋ ㅌ ㅍ ㅎ ㄲ ㄸ ㅃ ㅆ ㅉ ㅇ (джутулгъан)
Биринчи ㅇ бурундан келген ㅇ, бёлюмню ахырында келген тауушда. Аллында хайырланнган ㅇ, алфавитни ахырында турады.
Джангы харифле, экили чамола тунакыланы тизгинлерини ахырына салыннгандыла, ала джутулгъан ㅇ чамону аллы бла келедиле.
Ачыкъланы джоругъу:
ㅏ ㅑ ㅓ ㅕ ㅗ ㅛ ㅜ ㅠ ㅡ ㅣ ㅐ ㅒ ㅔ ㅖ ㅚ ㅟ ㅢ ㅘ ㅝ ㅙ ㅞ
Бютеу диграфла бла триграфла, алгъынгы дифтонглада алагъа къошулуб ( ㅐ бла ㅔ) тамал ачыкъладан сора келедиле, эмда эски тизиу джорукъ сакъланады.
Харифлени атлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Хангылда харифлени тизиу джоругъуна канада дейдиле (кор. 가나다 순)- алда келген юч чамо бла аталгъанды. Чамо атларын Чхве Седжинден 1527 джыл алгъанды. Шимал Корея хангылны официал джазма къабыл этген заманда, атларында стандартха келтиргенди.
Тунакыланы атлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Бусагъатдагъы тунакылны эки бёлюмлю атлары болады эмда тунакыгъа бошалады:
| Хариф | Къыбыла-корей аты | Шимал-корей |
|---|---|---|
| ㄱ | кийок (기역) | киык (기윽) |
| ㄴ | ниын (니은) | |
| ㄷ | тигыт (디귿) | тиыт (디읃) |
| ㄹ | риыль (리을) | |
| ㅁ | миым (미음) | |
| ㅂ | пиып (비읍) | |
| ㅅ | сиот (시옷) | сиыт (시읏) |
| ㅇ | иын (이응) | |
| ㅈ | чиыт (지읒) | |
| ㅊ | чхиыт (치읓) | |
| ㅋ | кхиык (키읔) | |
| ㅌ | тхиыт (티읕) | |
| ㅍ | пхиып (피읖) | |
| ㅎ | хиыт (히읗) | |
Шимал Кореяда бютеу чамо, Къыбыла Кореяда да ючюсюнден къалгъанны аты быллай формат бла джазылады хариф + и + ы + хариф. Сёз ючюн, Чхве пиып чамону ханччда былай джазгъанды- 非(пи)邑(ып). К, т эм с чамолада атла башха тюрлю боладыла, чуруму ханччада ык, ыт, и ыс бёлюмлеге иероглиф болмауду. 役 йок ык бёлюмню ауушдурады. Чуруму ханччада ㄷ бла ㅅ ючюн джараулу иероглиф болмагъаны себебли, Чхве эки ушаш иероглифни сайлагъанды: 末 (гыт «ахыр») эмда 衣 (ос «кийим»).
Аллында Чхве ㅈ, ㅊ, ㅋ, ㅌ, ㅍ эм ㅎ чамолагъа, бёлюмню ахырында хайырланмагъанлары себебли, бир бёлюмлю атла бергенди (чи, чхи, кхи, тхи, пхи бла хи ). Алай а джангы орфографияны къыбыл этилиую бла, 1933 джылда бу джорукъ бузулады, эмда чамола бусагъатдагъы атларын аладыла.
Экили чамола тамал атха 쌍 (ссан) сёзню («экили») къошуу бла къурайдыла атны, неда 된 (твэн) сёзню («кючлю») къошадыла (Шимал Кореяда). Аны бла:
| Хариф | Къыбыла-корей аты | Шимал-корей аты |
|---|---|---|
| ㄲ | ссангийок (쌍기역) | твэнгиык (된기윽) |
| ㄸ | ссандигыт (쌍디귿) | твэндиыт (된디읃) |
| ㅃ | ссанбиып (쌍비읍) | твэнбиып (된비읍) |
| ㅆ | ссансиот (쌍시옷) | твэнсиыт (된시읏) |
| ㅉ | ссанджиыт (쌍지읒) | твэнджиыт (된지읒) |
Ачыкъланы атлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Ачыкъланы атлары келген тауушдадыла. Джазылсала аллында ㅇ иын бла джазыладыла:
| Хариф | Аты |
|---|---|
| ㅏ | а (아) |
| ㅐ | э (애) |
| ㅑ | я (야) |
| ㅒ | е (얘) |
| ㅓ | о (어) |
| ㅔ | э (에) |
| ㅕ | ё (여) |
| ㅖ | е (예) |
| ㅗ | о (오) |
| ㅘ | уа (와) |
| ㅙ | уэ (왜) |
| ㅚ | уэ (외) |
| ㅛ | ё (요) |
| ㅜ | у (우) |
| ㅝ | уо (워) |
| ㅞ | уэ (웨) |
| ㅟ | уи (위) |
| ㅠ | ю (유) |
| ㅡ | ы (으) |
| ㅢ | ый (의) |
| ㅣ | и (이) |
Эски болгъан чамола
[тюзет | къайнакъны тюзет]Бир къауум чамо эски болуб, хайырланыудан чыгъарылгъанды. Бир къаууму корей тилде алгъын болуб энди джокъ болгъан тауушланы белгилегендиле, бир къаууму уа кыътай тилде тауушланы белгилегендиле, эмда корей тилде ол тауушла болмагъандыла. Эм бек белгили эски болгъан харифле:
- ㆍ неда 丶(арэа 아래아) — о бла э ортасында таууш(ʌ)
- : неда ㆎ (арээ) — э.
- ㅿ (пансиот 반시옷) — з.
- ㆆ (йорин хиыт 여린 히읗 «джарыкъ хиыт» неда твэн иын 된 이응 «кючлю иын»): ㅎ джангилирек, алай ㅇ кибик джумушакъ тюлдю.
- ㆁ (есиын 옛이응): къарачай нъ кибик [ŋ]. Энди ㅇ.
- ㅸ (кабёун пиып 가벼운 비읍) — [f].
Бу юч хариф къытай тилдеги тауушланы бергендиле:
- ㅱ — къысха 'у'.
- ㆄ — 'ф'.
- ㅹ — 'фф'.
Эмда талай эски болгъан экили чамо болгъанды
- ㆅ (ссанхиыт 쌍히읗 «экили хиыт»): [ɣ̈ʲ] неда [ɣ̈].
- ㆀ (ссаниын 쌍이응 «экили иын»): къытай тилден келген тауушну белгилейди.
Хангылны бёлюмлери
[тюзет | къайнакъны тюзет]Бир-бир эски болгъан грамматика морфемаланы тышында , хангылда харифле хаманда бёлюмлеге джыйыладыла, алай эки, юч, бир-бирде тёрт чамодан къураладыла:бёлюмню тунакы башлайды, эмда ал атны джюрютеди (чхосон, 초성, 初聲), ачыкъ дифтонг аны ызындан келеди, эмда орта атны джюрютеди (чунсон, 중성, 中聲). Бёлюмню кёбюсюнде тунакы неда тунакыладан диграф бошайды, аты ахырды (чонсон, 종성, 終聲). Бёлюмде белгили ал тунакы джокъ эсе, ол джутулгъан ㅇ чамо бла башланады. ОЛ себебден хангылда бёлюм эм азы бла эки чамодан къуралады.
Ал эмда ахыр тунакыла тенг тюлдюле. Сёз ючюн, ㅇ, бурундан келген н тауушну береди, эмда бёлюмню къуру ахырында салыныргъа болады, экили харифле уа ( ᆻ бла ᆩ тышында), къуру бёлюмню аллында болургъа боладыла.
Харифни бёлюмде оруну шекилине кёре къуралгъан джорукълагъа бойсунады:
- Къош чамоланы компонентлери, сёз ючюн, ㅄ (пс), ㅝ (уо) неда эски болгъан ㅵ (пст), ㆋ (уйе), солдан онгнга джазыладыла.
- Орта харифле ал харифлени тюблеринде неда онг джалларында салынадыла, дифтонг болсала ал харифни тюбюнден да, онг джанындан да «къучакъларгъа» боладыла: орта хариф кёнделен эсе, сёз ючюн ㅡ (ы), ол заманда ал харифни тюбюне джазылады, энгишге эсе орта хариф, сёз ючюн, ㅣ (и), онг джанындан салында, эки стилда бар эсе харифде- ㅢ (ый), ал харифни тюбюнден да, онг джанындан да «къучакълайды».
|
|
|
- Ахыр хариф джангыз келе эсе, дайым орта харифни тюбюнден джазылады, аллай харифге «патчим» дейдиле (받침)
|
|
| ||||||||||||
Бёлюмле хаманда бу фонетика джорукъда джазыладыла: ал-орта-ахыр. Ол себебден:
- Кёнделен орта чамолу бёлюмле башындан энгишге джазыладыла: 읍 (ып);
- Энгишге орта чамолу бёлюмле сагъат бурулгъанына кёре джазыладыла: 쌍 (ссан);
- Къучакълагъан орта чамолу бёлюмле джазылыуларын тюрлендиредиле (энгишге-онгнга-энгишге): 된 (твен);
- Ахыры диграфлы бёлюмле солданг онгнга эмда башындан энгишге джазыладыла: 밟 (пальп).
Эсебде бёлюмню ханччадагъыча тёртгюлню ичине джазадыла.
Эски чамоланы тышында хангылда 11 172 бёлюм барды.
Кёнделен хангыль
[тюзет | къайнакъны тюзет]XX ёмрюрде хангылны , кюнбатыш алфавитледеча кёнделенине джазылыуну реформасын бардырыргъа излеген оюмла бардыла, ол джорукъ: ㄱㅡㄴ (кын) атны джюрютеди. Алай бусагъатха дери ол реформа этилмгенеди
Орфография
[тюзет | къайнакъны тюзет]XX ёмюрге дери хангылда официал орфография джорукъла болмагъандыла. Ахыр тунакыны ызындан келген ал ачыкъ бла джалгъаннганы, диалект айрылыкълыла себебли корей сёзлени айтылыуу талай тюрлю болургъа болады.
- Айтылыуу бла кёчюрюую:
- буну этелмеген адам.
- (мотханын сарами)
- [mo.tʰa.nɯn.sa.ɾa.mi]
- Фонетикалыкъ орфография:
- /mo.tʰa.nɯn.sa.la.mi/
- 모타는사라미
- Морфологиялыкъ орфография:
- |mos.ha.nɯn.sa.lam.i|
- 못하는사람이
- Поморфемалыкъ анализ:
| 못-하-는 | 사람-이 | |
| мот-ха-нын | сарам-и |
1933 джыл морфофонемалыкъ орфография къабыл этилгенди. Орфографияны джорукъларын тутхан документи аты «Хангыль мачхумбопду».
Стили
[тюзет | къайнакъны тюзет]Хангылда башындан энгишге, солданг онгнгада джазаргъа болады. Эски стилге, Къатайдан келген башындан энгишге джазылгъан саналады. Тизгинле онгдан солгъа келедиле. Кёнделен джазыу Чу Сигёнден башланады, бусагъатда ол джазыу стандарт халгъа келгенди.
Заман бла хангылда каллиграфиялыкъ стилда чыгъады, ол къытай каллиграфияны тамалгъа алгъанды. Быллай стилге «мёнджо» дейдиле эмда суратлауда, китаблада, журналдада хайырланадыла. Корей тилге бир-бир шрифтледа мёнджю стилде этилгендиле.
Транскрипция
[тюзет | къайнакъны тюзет]Кириллизация
[тюзет | къайнакъны тюзет]1950 джылланы ортасына А. А. Холодович хангылны кириллицада транскрипциясыны системасын къурагъанды. Бу система кечирек совет кореист Лев Концевич бла тюрлендирилгенди. Концевични системасынды, Холодовичникича болмай ㅈ харифни бериуде чж орнуна дж хайырланады эмда корей атланы джалгъаб джазады. Бусагъатда Концевични системасы стандарт системагъа саналады.
Романизация
[тюзет | къайнакъны тюзет]Корей сёзлени латиница бла бериуню талай систмасы барды:
- Джангы латин транскрипция - 2000 джыл мюкюл этилгенди.
- Маккьюнну—Райшауэрни системасы - 1937 дж.
- Мартинни системасы Экинчи дуния къазауатны замананда къабыл этилгенди.
Дагъыда къарагъыз
[тюзет | къайнакъны тюзет]Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ Ledyard, Gari K. The Korean Language Reform of 1446. Seoul: Shingu munhwasa, 1998.; Ledyard, Gari. "The International Linguistic Background of the Correct Sounds for the Instruction of the People." In Young-Key Kim-Renaud, ed. The Korean Alphabet: Its History and Structure. Honolulu: University of Hawai'i Press, 1997.
Джибериуле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Юникод системада чамо.
- Хангылны бёлюмлери (7 Мб).
- Корей тилни джазмасыны тарихи.
- Ким Герман. Ана тилни юсюнден хапарла. Хангыль.
- Хангыль
 Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Хангыль.
|