Швед-норвег уния
| Швед-Норвег уния швед. Svensk-norska unionen, Unionen mellan Sverige och Norge, норв. Unionen mellom Norge og Sverige Энчи уния | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
 Швеция бла Норвегияны бирлешген королевствосу 1905 джылда | |||||||||
| Ара шахары | Стокгольм, Кристиания | ||||||||
| Тил(лер)и | швед, норвег | ||||||||
| Дини | Лютеранлыкъ | ||||||||
| Джер ёлчеми | 774 184 км² | ||||||||
| Халкъы | 7 560 000 адам (1905) | ||||||||
| Кърал оноууну формасы | Конституцион монархия | ||||||||
| Король | |||||||||
| - 1814–1818 | XIII Карл | ||||||||
| - 1818–1844 | XIV Карл Юхан | ||||||||
| - 1844–1859 | I Оскар | ||||||||
| - 1859–1872 | XV Карл | ||||||||
| - 1872–1905 | II Оскар | ||||||||
.svg){kind=small}
.svg)
Швед-норвег керти уния, неда Швеция бла Норвегияны бирлешген королевствосу (швед. Svensk-norska unionen, Unionen mellan Sverige och Norge, норв. Unionen mellom Norge og Sverige) — 1814—1905 джыллада болгъан, Швеция бла Норвегияны энчи униясыды. 1814 джылда швед-норвег къазауатны эсебинде къуралгъанды (алгъаракъ болгъан дания-норвег унияны къурутхан Киль кесамат бла айгъакъланнганды). Бу уния норвеглилени азатлыкъгъа имтиниулери бла Швецияны орус-швед къазауатда Финляндияны тас этиуюн компенсация этерге излеуюню арасында компромисс болгъанды. Швеция Норвегияны ич автономиясын эмда аны Эйдсволль конституциясын (унияны къуралыуун эсеблеген тюрлениулери бла) таныргъа эм бузмазгъа борчланнганды. Уния, Карлстад келишиуле бла 1905 джылда чачылгъанды, андан сора Норвегия толу бойсунмаулукъгъа ие болуб, кесине джангы королну — VII Хоконну сайлагъанды.
Ал тарихи эмда унияны къабыл этиу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Наполеон къазауатланы заманында Швеция, французлагъа къаршчы коалицияла джанлы болгъанды. 1807 джылдан башлаб, Поляк кампанияны заманында Наполеон Швед Померанияны кючлейди. Кронпринц XIV Карл Юхан тыш политикада тирирек къымылдай башлайды, кеси да Франциягъа къаршчы курс алады. Швеция, Франция джанлы болгъан Дания бла къазауат башлайды. 1814 джылны Киль мамырлыгъына кёре Дания Швециягъа Померания ючюн компенсациягъа бютеу Норвегияны берирге керек болады. Ол заманда огъунакъ норвеглиле бойсунмаулукъ баямлайдыла, Карл Юхан анда кесини властын орнатыр ючюн экспедиция ашырады. Норвегиягъа кириу дженгил эмда къансыз бошалады[1]. Швед-норвег уния ол джыл огъунакъ къуралады, аннга кёре эки къралгъа орта монарх эмда орта тыш политика болургъа керек болгъанды, униягъа кирген къралланы энчи конституциялары, парламентлери эмда законлары болгъанды. Бу сауутлу уруш Швецияны тарихинда ахыр болгъанды. Андан сора Карл Юхан мамырлыкъны бегитиу политиканы бардыргъанды, ол белгили швед нейтралитетни тамалы болгъанды.
Уния
[тюзет | къайнакъны тюзет].svg)
1815—1860
[тюзет | къайнакъны тюзет]Унияны шартлары дайым даулашыу джаратханды. Швед джаны унияны кючлю этерге, келир заманда уа бир кърал къураргъа излесе, норвеглиле кеслерини автономияларын джакълагъандыла эмда кенгертирге излегендиле. Сёз ючюн, 1835 джылда норвег правительствону членлери тыш политика бла байламлы оноулагъа къошулургъа хакъ алгъандыла. Аны тышында къралланы арасында таможня тыйгъычланы къоратыу да Норвегияны экономикасыны ёсюмюне чурум болгъанды.
Орта швед-норвег комитетни теджеую бла II Оскар унияны джангы байрагъы бла гербин къабыл этгенди, ала норвеглилени эки кърал тенг болургъа керекди деген излемине келишгенди. Аны тышында эки къралгъа саудюгер эмда аскер флотларына мюйюшлеринде бир-бирлерини гитче байракъчыкълары болгъан айры байракъла берилгенди. Унияны герби тенг ёлчемли эки гербден къуралгъанды.
1860—1905
[тюзет | къайнакъны тюзет]1860 джылдан башлаб эки къралны арасында илишкиле тик бола башлайдыла. Къралланы политкачыларыны арасында уллу политика ангылашынмагъанлыкъла боладыла, ала унияны къарыусузланыууна, Норвегияны да кючлю болуууна себеб боладыла. 1859 джылда тахха олтургъан XV Карл, Норвегияны генерал-губернатор постун къоратыргъа унамайды. Ол уллу къаугъа джаратады. Конфликт, 1873 джылда генерал-губернатор постну къоратыб, норвег правительствону башчысы премьер-министр титулну къабыл этиу бла бошалады.
1872 джылда Стортинг, норвег правительствону членлерине аны ишине къошулургъа хакъ берген законну алады, алай а II Оскар законнга къол салыргъа унамай, вето салыргъа излейди. Бу дагъыда бир кризис джаратады, джангы дискуссияда король, конституция бла байламлы соруулада вето хакъгъа иемиди, тюлмюдю деб сорулады. Конфликт, биягъынлай Стортингни хорламы бла бошалады, 1884 джылда II Оскар законнга къол салады. Аны бла бирге король, конституциягъа тюрлениуле этилген бегимлеге вето хакъындан къуру къалады. Бу Норвегияда парламентаризмни уллу хорламыды.
Эндиги кризис норвеглилени унияны белгиси болмагъан байракъ излемлери бла джаратылады. 1890-чы джыллада Стортинг, талай кере норвег байракъдан унияны белгисин къоратыугъа бегим алгъанды, алай а хар джол II Оскар вето этгенди. Ахырында II Оскар бу бегимни да къабыл этеди, бу Швецияда консерватив къауумда уллу ачыу джаратады. Бек консерватив болмагъан политикачы Юхан Август Грипенстед огъунакъ прессада бу джумушатыуланы хыртха уруб «норвеглилени къошакъландыргъанны тохтатыргъа керекди, аланы къамчи бла тынч этер заман келгенди» дейди[2].
Унияны чачылыуу
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Политика кризиследен сора да Норвегия бла Швецияны узакълашыууна уллу къошакъ — айныуну айры джоллары болгъанды, Норвегияны экономикада да джетишимлери норвеглилеге баш кёлтюртгенди. Унияны ахыр чачылыууна уа консуллукъ соруу келтиргенди. Норвеглиле бекден бек энчи консуллукъ даулаб башлайдыла, ол Норвегияны энчи тыш политика джюрютюрге излеми болады.
II Оскар бу излемлени къабыл этерге унамайды, ол уллу тикликле эмда Норвегияда правительство кризис джаратады. 1905 джылда Стортинг, ауаз бирлиги бла норвег консул органны къуралыууна оноу этеди, алай II Оскар аны энтда бир кере къабыл этерге унамайды. Норвег правительстов отставка этеди, алай а отставканы да король къабыл этмейди. Аны ызы бла Стортинг, король норвег халкъны аллында борчларын толтуралмагъанын баялмайды, 7 июнь 1905 джыл Норвегияны униядан чыкъгъанын бегитеди. 13 авгсутда референдум бардырылады, анда унияны чачылыуу ючюн 368 208 адам, къаршчы да — 187 адам чёб атады.
Норвегияны униядан чыгъыуу тиклик джаратады, чеклени эки джанында да мобилизация бардырылады, Карлстадда 1905 джылны августу бла октябрында кёрюшюулерини эсебинде эки джан да айырылыуну шартларын къабыл этеди, Швеция Норвегияны бойсунмазлыгъын таныйды. 26 октябрьда тыш ишлени министрлери Фредрик Вактмейстер (Швециядан) эмда Йорген Лёвланд (Норвегиядан) кесаматха къол саладыла.
Карлстадны ара майданында мамырлыкъ бла айырылыугъа эсгертме барды.