Норвег тил
norsk | |
|---|---|
| Къралла: | Норвегия |
| Официал статусу: | Норвегия (эки официал тилди — букмол бла нюнорск) |
| Бютеу сёлешгенле: | 4,6 млн. |
| Джазыу системасы: | латиница |
| Категориясы: | Индия-Европа тилле |
| |
| ISO 639-1 | no — норвег тил nb — букмол nn — нюнорск |
| ISO 639-2 | nor — норвег тил nob — букмол nno — нюнорск |
| Бёлюмю: | |
тюрлендириу  |
|
Норвег тил (кеси аты norsk [nɔʂːk]) — герман къауумда тилди, Норвегияда джайылгъанды. Тамалында фарер эм исланд тилге джууукъду. Алай дат тилни кючлю эткисини, эмда швед тилден алыныуланы эсебинде, норвег тил бу эки тилге да джууукълашханды. Бусагъатдагъы классификация, норвег тилни,айрымкан скандинав тилледен айырыб, дат эмда швед тилле бла бирге континетал скандинав тиллени къауумларына къошады.я
Норвегияны бир къауум бёлгелерини географиялыкъ изоляциясы себебли, норвег тилни сёзлюк къурамында, грамматикасында эмда синтаксисинде кёб тюрлю диалект башхалыкъ барды. Джюзле бла джылланы Норвегияны джазма тили дат тил болгъанды. Аны себебли джазма норвег тилни айныуу къыйын эмда къатыш болгъанды, ол миллетчилик бла, элчи-шахарчы дискурс бла эмда Норвегияны адабият тарихи бла къысыкъ байламлы болгъанды.
Кърал политика бла эмда закон бла къралда эки «официал» норвег тил шекел балды — букмол (норв. bokmål, китаб сёз) эм нюношк (норв. nynorsk, джангы норвег тил). Норвегияда тил соруу къатышды. Политика ситуация бла байланмагъанлыкъгъа, джазма норвег тилни «консерватив-радикал» спектр кибик халландырадыла. Букмол бла нюношкну бусагъатдагъы шекеллери норвег джазма тилни консерватив эмда радикал версияларыча кёрюледиле.
Официал тышында, алай а кенг хайырланнган риксмол (riksmål, «кърал тил») атлы джазма форма букмолдан эсе консервативге саналады, официал болмагъан høgnorsk («мийик норвегча») — нюношкдан консерватив. Норвеглиле эки официал тилледен бирин сайлаб окъуу алыргъа эркин болсала да, 86—90 % букмолну хайырланады, нюношкда уа 10—12 % джазады. Кенгирек къаралса буксмол бла риксмол шахарлада эмда шахар тёгерекледе хайырландырыладыла, нюношк эсе уа элледе. Норвегияны кърал телерадиосу (NRK) эки тилде да бериулени бардырады. Бютеу кърал учреждениядан эки тилге да дагъан боллукъларын изленеди. Букмол неда риксмол джазма басымны 92% хайырландырылады, нюношк эсе уа 8 % (данные на 2000 джылгъа билгиле). Эсебде алыныб къаралса нюношк 10-12% норвеглиле бла неда миллион джарым адам бла хайырландырылады. Диалектлени кючю уллу болса да, эртде кеч болса да бютеу норвеглиле букмолгъа джуукъ болгъан ортакъ норвег тилге кёчерикдиле .
Тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Скандинавияды бусагъатда джюрюген тилле буруннгу скандинав тилден айныгъанды, ол заманда ол бусагъатдагъы Данияны, Норвегияны эмда Швецияны джерлениде джайылгъанды. Саудюгерле - викингле бу тилни бютеу Европада эмда Россиягъа джайгъандыла, ол заманлада буруннгу скандинав тил эм джайылгъан тиллени бири болгъанды. Король Харальд I Ариучачлы Норвегияны 872 джылда бирлешдиргенди. Ол заманлада джюн алфавит хайырландырылгъанды. Ол заманладан ташлада къалгъан джазма эсгертмеле кёргюзгеннге кёре ол замандагъы тил регионлагъа кёре кючлю тюрленмегенди. 1030 джылда Норвегиягъа христианлыкъ келеди, ол биргесине латин алфавитни келтиреди. Джангы алфавитде джазылгъан норвег манускриптле джюз джыл сора чыгъа башлайдыла. Ол заманлада норвег тил хоншуларындан айырыла башлайды.
Викингле IX ёмюрде Исландияны кючлей башлайдыла, биргелерине ала буруннгу скандинав тилни келтиредиле. Заманны баргъаны бла буруннгу скандинав тил «кюнбатыш» эмда «кюнчыгъыш» вариантлагъа айрылады. Кюнбатыш варианты ареалы Исландия бла Норвегияны алгъанды, кюнчыгъыш тюрлюсю уа - Дания бла Швецияны. Исландия бла Норвегияны тиллери 1300 джыллагъа дери бек ушаш болгъанды. Андан сора ол «буруннгу исланд» эмда «буруннгу норвег» тиллеге юлешиниб айры айныб башлагъанды. 1397 джылда Норвегия Дания бла энчи униягъа киреди, Дания биригиуде башчылыкъ этгенди , дат тил эсе джазма норвег тил кибик хайырландырыла башлагъанды. уния 400 джылдан артыкъны тургъанды, 1814 джыл Норвегия Данияда айры болады, алай а Швеция бла униягъа кирирге зорланады. Норвеглиле керти боусунмауну даулаб башлайдыла. Бу миллетчи джюрюшню бир нюзюрлери да айры норвег тилни айныуу болгъанды, бу айныуда эки джол болгъанды: 1) ол заманлада баш къауумда джюрюген дат тилни модификациясы, неда 2) джюз джылла бла сингиб тургъан тыш кърал тилни къоратыб, къара халкъны норвег тили бла ишлеу. Эки джол да сыналгъанды.
Датчадан норвегчагъа
[тюзет | къайнакъны тюзет]1840 джыллада джазыучула дат тилни «норвеглендириб» башлайдыла, ала норвег табигъатны, къара халкъны джашауун суратлагъан джерли сёзлени къошуб башлайдыла. Грамматика да тюрлендириледи. Норвегияны парламенти бу стандартны риксмол (riksmål) аты бла 1899 джыл мюкюл этеди.
Алай а миллетчи джюрюш джангы джазма норвег тилни къуралыуун излегендиле. Ивар Осен кесича юреннген лингвист, 22 джылында джангы норвег тилни къурауда ишни башлайды. Ол къралда айланыб, диалектлени тенглешдиреди, норвег тилча тыш эткиледен къутулгъан исланд тилни айныуун тинтеди. Ол заманладан талай китаблада басмаланнган тинтиуледе джангы тилге ланнсмол (landsmål, «миллет тил») атайды.
Швеция бла уния къоратылгъандан сора, эки тил айныуларын андан ары бардыргъандыла. Риксмол 1929 джыл bokmål (букмол, китаб тил) атны алады, ланнсмол эсе уа — nynorsk (нюношк, джангы норвегча).
Букмол бла нюношк 1917, 1938 эм 1959 год джыллада реформаладан сора джуукълашхандыла. Ол заманлада кърал эки тилни бир ортакъ тилге бирикдириу политиканы бардыргъанды (самношк, samnorsk). 1946 джылда бардырылгъан сорууламагъа кёре бу политиканы джюзден джетмиш тогъуз норвегли джакълагъанды. алай официал политкагъа къаршчыла самношкгъа базман болуб бу реформаланы тохтатхандыла. .
Джазма тилле
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Букмол бла нюношк
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Букмол да, нюношк да кёб тюрлю вариантха иедиле. Букмолну риксмолгъа джуукъ формаларына консерватив дейдиле, нюношкгъа джуукъ буксмол формалагъа уа радикал дейдиле. Нюношкда да тамал лансмолгъа джуукъ болгъан, буксмолгъа да джуукъ болгъан формала бардыла.
«Кърал тил»
[тюзет | къайнакъны тюзет]Буксмол бла нюношкну джуукълашыу реформалагъа къаршчыла «риксмол» атны джакълайдыла, эмда ортакъ норвег тилни къуралыу джюрюшюню аллында грамматика бла хайырланадыла. Риксмол бла буксмолну консерватив вариантлары де факто ХХ ёмюрню асламысында Норвегияны джазма тилини стандарты болгъандыла. Аланы газетле, энциклопедияла, Норвегияны ара шахары Ослону эмда аны тёгерегини, башха уллу шахарланы халкъы хайырланнгандыла. 1981 эм 2003 джыллада реформаладан сора официал буксмол бла бусагъатдагъы риксмол бирчадыла. Аланы араларында башхалыкъланы британ эмда американ ингилиз тил вариантлары бла тенглешдирирге боллукъду.
«Мийик норвегча»
[тюзет | къайнакъны тюзет]Нюношкну официал болмагъан høgnorsk атлы формасы да барды («мийик норвегча»), ол 1917 джылдан сора реформаланы къабыл этмегенди, ол себебден Ивар Осенни проектине эм джуукъду. Høgnorsk миллетчиле джанындан джакъланса да джайылыуу чеклиди.
Норвег тилдеги башхалыкъланы юлгюлери
[тюзет | къайнакъны тюзет]Тюбюнде букмол бла нюношкну риксмолну консерватив формасы бла (дат тилге джуукъ) дат тилни кесини арасында башхалыкъланы кёргюзген талай айтым бериледи:
- B=bokmål
- R=riksmål
- D=датча
- N=nynorsk
- H=høgnorsk
- Къ=къарчайча
B/R/D: Jeg kommer fra Norge
N/H: Eg kjem frå Noreg.
Къ: Мен Норвегиядан келгенме.
B/R: Hva heter han?
D: Hvad hedder han?
N/H: Kva heiter han?
Къ: Аны аты къалайды?
B/R/D: Dette er en hest.
N/H: Dette er ein hest.
Къ: Бу атды.
B: Regnbuen har mange farger.
R/D: Regnbuen har mange farver.
N: Regnbogen har mange fargar.
H: Regnbogen hev mange fargar. (неда: Regnbogen er manglìta).
Къ: Джангкъылычда кёб бояу барды