Янцзы

Бу атны (неда терминни) башха магъаналары да барды, къарагъыз: Янцзы (магъаналары).

Янцзы
къыт. 长江
Янцзыда кемеле
Характеристикасы
Узунлугъу	6 300 км
Бассейнини майданы	1 808,5 минг км²
Бассейни	Кюнчыгъыш-Къытай тенгиз
Сууну джоюлгъаны	31 900 м³/с
Баргъан суу
Башы	Тибет
· Мийиклиги	5 600 м
Аягъы	Янзыны дельтасы
· Мийиклиги	0 м
Сууну эниши	0,237 м/км

Янцзы Викигёзенде

Янцзыны башында "Чынгаучу къапланны" ёзени

Янцзы́ (къыт. 長江 listen — «Узун суу»; къыт. адет. 揚子江, тынч. 扬子江, пиньинь Yángzǐ Jiāng, палл. Янцзыцзян Listen) — Евразияны эм узун, эм толу къобаныды, дунияда ючюнчюдю. Къытайны юсю бла саркъады, узунлугъу 6300 км. чакълы бирди, бассейинини майданы - 1808,5 км².

Географиясы

Сууну башын Геладандун Танглатаудан кюнбатышда, Тибет тауланы кюнчыгъыш кесегинде 5600 метрлик мийиклиде башланады. Цинхай провинцияны кюнчыгъыш бёлеклери бла саркъыб, къыбылагъа бурулады, эмда Сычуань бла Тибетни чеги болгъан терен ёзен бла саркъыб Юньнань провинциягъа джетеди. Бу ёзенде сууну энишини асламысы болады - 5 минг метрлик мийилкиден 1 минг метрге дери. Былайда суу талай кере джолун тюрлендириб талай терен ёзен къурайды, аланы бири белгили "Чынгаучу къапланный ёзениди".

Къобан кемелени навигациясы Юньань провинцияны Шуйфу уездинде башланады. Ибинь шахаргъа джууукълаша, черек 305 м. мийилкге энеди, суууну тенгизге кёре мийиклиги 192 м болады. Сычыуан теренлик бла саркъгъан заманда, Янцзыгъа эки уллу джетек Миньцзян бла Цзялинцзян къошуладыла, бу эки джетек къобанны къалынлыгъын иги кесекге уллайтадыла. Чунцинден Ичаннга дери 320 километрлик аралыкъда Янзцыны мийиклиги 40 метрге тюшеди. Былайда кесини ариулугъу бла, эмда джюзюуню къыйынлыгъы бла белгили болгъан ёзенле бла сарклъыб Ушань тауланы ётеди, былайда суу Чунцин бла Хубей провинцияланы чеклери бла саркъыб, дуниягъа белгили "Юч ёзенни" («Санься») къурайды. Бу районда дунияда эм уллу гидроэнергетика курулуш «Санься» ишленнгенди.

Хубэй провинцияда Янзцыгъа кёб кёлню суулары къошулады, аладан эм уллу — Дунтин кёлдю. Ухань шахарда Янцзыгъа эм уллу джетеги — Ханьшуй къошулады.

Цзянси провинцияны шималында суугъа Къытайны эм уллу тузсуз Поянху кёлюню суулары къошушады, сора Аньхой бла Цзянсу провинйцияланы юсю бла саркъыб Шанхай шахарны къатында Кюнчыгъыш-Къытай тенгизге агъады . Сууну тёбен агъымы Цзянхань тюзню эмда Уллу къытай тюзню юсю бла саркъады, былайда суу дженглеге айрылыргъа ёчдю, суу тюбюню кенглиги былайда 2 километрге дери чыгъады. Тенгизге акъгъан джеринде 80 минг км² майданы болгъан кенг дельта къурайды.

Къытайны эм баш тузсуз беш кёлюнден тёртюсю Янцзыгъа саркъадыла.

Суратлауу

Аягъында ортак суу джоюму секундха 34 минг м³ чакълы бир болады, джыллыкъ саркъыу 1070 км³ тёгерегиндеди, бу ёлчем бла дунияны тёртюнчю черегиди. Янцзыны къаты саркъыуу джылгъа 280 тоннадан асламды, ол дельтасыны къызыу ёсюуюне себеб болады - орталама 35-40 джылгъа 1 километрге ёседи. Сууну сары бояулу болгъаны да топракъ къатыш болгъаны, бокъланыб тургъаныды.

Сууну режими муссонлуду, джай чакъда сууну дараджасы Сычуан алашалыкъда 20 метрге чыгъады, тюз бёлеклеринде а уа 10-15 м чакълы бирге. Тенгизден толкъун бла уруб келген суу къобаннга 700 км теренликге кирирге болады. Суу къобууландан джакълар ючюн сууну джагъасы бла 2,7 минг километр узунлугъуна дамба система къуралгъанды. Эм уллу суу къобуула 1870, 1896, 1931, 1949, 1954 эм 1998 джыллада болгъандыла, ол пеляхны эсебинде кёб адам джашау кетеди, экономикагъа заран тюшеди.

Къобанны сууларыны сугъарыу ючюн кенг хайырландырадыла, артыкъсыз да Сычуан алашалыкъда эмда андан тёбенде принч сабанла ючюн.

Янцзы Къытайны баш суу магистралыды. Кеме джюзген бёлмеси Сино-Тибет тауланы тюбюнден башланыб 2850 км. келиб Кюнчыгъыш-Къытай тенгизде бошалады. Тенгиз кемеле Ухань шахаргъа дери чыгъадыла. Янцзыны бассейнини бютеулей суу джолларыны узунлугъу 17 минг километр чакълы бирди. Бу черек дунияны эм басыннган суу джолуду. Джюк ташыуну ёлчеми 800 млн т. чакълы бир болады^[1]

Къытайны тенгиз джагъасыны туурасында Уллу илипин барды, ол Янцзыны Хуанхэ бла байлайды. Аны тышында 2002 джылдан башлаб Янцзы бла Хуанхэни бассейнлеринден къыблагъа суу буруу проект башланнганды.

Тарихи

Янцзыны тёбен джаныны джагъаларында къыбыла Къытайны цивилизациялары къуралгъандыла. Юч ёзенни тёгерегинде 27 минг джылны мындан алгъа адамла джашагъанларыны шагъатлыкълары табылгъанды^[2]. Джаз бла Къачны Кёзюуюнде Янцзыны кюнбатыш кесегинде Шу патчахлыкъ орналгъанды, Чу патчахлыкъ сууну ара кесегинде, У патчахлыкъ бла Юэ патчахлыкъ а уа сууну тёбен агъымында болгъандыла. Ол заманлада Хуанхэ байыракъ болгъанлыкъгъа Янцзыны джумушакъ климаты джерчиликни айныууна себеб болгъанды.

Хань династиядан башлаб Янцзы сууну регионунун экономика магъанасы ёсюб башлайды. Чэндудан шимал-кюнбатышда илипин системаны къуралыуу бла джерчиликни дараджасы ёседи.

Къытайны тарихинде Янцзы талай кере шимал бла къыбыланы чеги болгъанды. Сууну джагъаларында кёб белгили сермешиуле болгъандыла. Аланы ичинде б. э. 208 джылында Чибиде сермешиу да.

Джетеклери

Янцзыны 700 артыкъ джетеги барды, аланы эм уллурары:

Янцзыны джагъасында орналгъан уллу шахарла

Ухандагъы *Биринчи кёпюр*, агъымны тёбен джанындан кёрюнюмю.

Кёпюрле бла тоннелле

Янцзыны юсю бла кёб тюрлю кёпюр эмда тоннель ишленибди, аланы ичи нде дунияда эм уллу вант кёпюр да барды (Сутун кёпюр), аны узунлугъу 8 километрди.

Тыш къралдан чакъыргъа инженерле къатышмай биринчи кёпюр 1968 джыл Нанкинде ишленнгенди.

Шанхаеда Expo 2010 башланыргъа Янцзыны юсю бла джангы кёпюрле ишлер муратлыдыла.

Белгиле

Джибериуле

structurae.de сайтда Янцзыны юсю бла кёпюрле (ингил.)

[1] Yangtze River’s shipping capacity expands

[2] Early Homo and associated artefacts from Asia

[1]

[2]