Антарктида

Антаркти́да (грек. αντι — къаршчы , грек. αρκτικος — къыбыла, Арктиканы къаршчысында, туурасында) — Джерни эм къыбыласында континентди, Антарктиданы арасы къыбыла географиялыкъ полюс бла келише кетеди. Антарктиданы Къыбыла океанны суулары джууады (алгъын бу океан Индий, Шош эмда Атлантика океанланы къыбыла районларына саналгъанды). Континентни джер джюзюню ёлчеми 14,4 млн км² чакълы бирди (аладан 1,6 млн км² шельф бугъойладыла).

Антарктида бла къатындагъа айрымканлагъа дунияны кесеги дейдиле. официал халда 1820 джылны 16 (28) январында, Фаддей Беллинсгаузенни башчылыгъы бла экспедиция ачханды, алай а ала континентнге тюшмегендиле, джангыз къайыкъла бла къатына келгендиле.

Биринчи болуб, Антарктиданы джерине 1895 джылны 24-чю январында "Антарктик" атлы норвег кемени капитаны Кристенсен бла табийгъат илмуланы устазы Карстен Борхгревинк тюшгендиле.

Табигъаты

Рельефи бла чыран къабугъу

Антарктида — Джерни эм мийик континентниди, тенгизни дараджасындан орта мийиклиги 2000 метрден асламды, континентни арасында уа 4000 метрге дери джетеди. Антарктиданы 5% территориясыны тышында (Кюнбатыш Антарктидада) бютеу территориясы эримеген ёмюрлюк бузлабла джабылыбды.

Трансантарктида таула континентни эки кесекге юлешедиле - Кюнчыгъыш Антарктида бла Кюнбатыш Антарктидагъа. Ол эки кесекни эки тюрлю геология къурулушу барды. Кюнчыгъышда мийик чыран бла джабылгъан сырт барды. Кюнбатыш талай буз бла бир-бирине байланнган айрымкандан къуралады. Алгъыннгы Шош океан джагъасында Антарктида Андла атлы таула бардыла, аланы мийикликлери 4000 метрден асламды; Континентни эм мийик нохтасы -4892 м - Сентинел таулада Винсон массивди. Кюнбатыш Антарктидада эм алаша джер барды,ол буз бла толгъан Бентлини чунгуруду, аны мийиклиги тенгиз дараджадан 2555 метрге алашады. Антарктида чыран джабыу бизни планетада эм уллуду, уллугъа саналгъан гренланд чыран джабыудан 10 къатха уллуду.Мында ~30 млн км³ буз, неда дунияны бузларыны 90 % джыйылгъанды. Бузну къалынлыгъы орталама 2500-2800 метрди, Кюнчыгъыш районлада 4800 метрге дери джетеди. Бузну джыйылыуу абляциягъа келтиреди, ол демек буз ауурлугъу бла джагъала таба таяды, анда сыныб тенгизге тюшеди. Сыныб тёнгизге тюшген кесеклерине айсберг дейдиле. Абляцияны джыллыкъ ёлчеми 2500 км³ чакълы бирди.

Антарктидада шельф чыранла уллу ёлчемдедиле (Кюнбатыш Антарктиданы алаша районлары), ала континентни ~10 % чакъла бирин аладыла. Бу чыранладан бек уллу айсбергле къураладыла, алан Гренландияны чыранларындан къуралгъан чыранладан керелеге уллудула. Сёз ючюн 2000 джылда Россну чыранындан 10 000 км² чакълы бир ёлчеми болгъан В-15 атлы айсберг айрылгъанды. Къыш кёзюуде (Шимал джарымтобда джай) Антарктиданы джагъаларында тенгиз бузланы ёлчеми 18 млн км² чакълы бир болады, джай а уа азайыб - 3—4 млн км².

Антарктиданы чыран джабыуу 14 млн. джыл мындан алгъа къуралгъанды. Аннга ишексизда, Къыбыла Америка бла Антарктиданы бир-бирлеринден айрылгъанлары чурум болгъанды. Ол себебден антарктида циркумполяр агъым (Кюнбатыш джеллени агъымы) къуралады, континентни тёгерегинде суула Дуния океандан изоляция боладыла— бу суула Къыбыла океанны къурайдыла.

Геологиясы

Кюнчыгъыш Антарктиданы геология къурулушу

Кюнчыгъыш Антарктида буруннгу докембрий континент платформады (кратон), ол Индияны, Бразилияны, Африканы эмда Австралияны платформаларына ушайды. Бютеу бу кратонла Гондвана суперконтинентни чачылгъанындан къуралгъандыла. Кристал тамалыны джашы 2,5—2,8 млрд чакълы бирди, Эндербини Джеринде эм къарт породалагъа 3 млрд джыл болгъанды.

Тамалы джашыракъ (350 млн. джыл) чёгюу породаладан къуралгъан къалпакъ бла джабылыбды. 320-280 млн. джыл болгъан къатларында чыран чёгюй породала бардыла, алай а андан джаш къатлада ёсюмле бла джаныуарланы къалгъанлары табыладыла. Ол континентде бусагъатдагъы климатындан башха климаты болгъанына шагъатлыкъ этеди.

Климаты

Антарктида кесини сууукъ климаты бла башха континетледен айрылады. Кюнчыгъыш Антактидада сууукъну абсолют полюсу барды, анда −89,2 °C болады .

Кюнчыгъыш Антарктиданы дагъыда бир башхалыгъы саркъгъан (катабатик) джелледиле, ала рельефни къалпакъ маталлы болгъаны себебли къураладыла. Къыбылагъа ургъан бу джелле чыран къалкъанны къабыргъаларында къураладыла. Хауаны бузну башында сууугъаны себебли, басымы уллу боладыда, аууурлугъуну кючю бла энгишге саркъады. Саркъгъан хауаны къалынлыгъы 200—300 м болуучанды;

1981 джылдан 2007 джылгъа дери температураны ёлчемелери Антарктидада температураны фону тенг тюрленмегенине шагъатлыкъ этеди. Кюнбатыш Антакртидада температура кёлютюрюле эсе, Кюнчыгъыш Антакртидада бир аз энгишге тюшгенди. XXI ёмюрде чыранланы эриуюню процесски къызыуланныкъды деб айтыргъа боллукъ тюлдю. Температураны джылы болууу Антарктидагъа къар джауууну ёсдюрлюкдю. Алай а дуния климатны джылыныуу шельф чыранланы сыныууну къызыулашдырлыкъды. Айсберглени саныда кёлтюрюллюкдю.

Ич суулары

Континентде джылны орталама температуралары ноль градусдан ёрге болмагъаны себебли мында джауумла къуру къар болуб тюшедиле. Ол тюшген къар, кесини ауурлугъуну тюбюнде чыран къар болады, аны къалынлыгъы 1700 метрден теренди, бир-бир джерледе уа 4300 метрге джетеди. Антарктика бузлада Джерни тузсуз суууну 90% джыйылыбды. 1990 джыллада орус алмиле чырантюбю, бузламагъан кёл табхандыла. Бу континентни эм уллу кёлюдю- узунлугъу 250 км, кенглиги 50 км, кёлде 5400 тыс. км³ суу барды.

Бютеулейда Антарктидада 140 артыкъ чырантюбю кёлле бардыла.

Викигёзенде (Wikimedia Commons) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Антарктида.