Григориан орузлама
Григориан орузлама католик къраллада папа Григорий XIII бла 4 октябрь 1582 джыл эски юлиан орузламаны орнуна киргизилгенди: 4-чю октябрны орта кюнюнден сора 15-чи октябрны байрым кюню болгъанды.
Григориан орузламада джылны узунлугъуна 365,2425 сутка саналады. Тюз джылны узунлугъу — 365 сутка, артыкъ джылны — 366.
Артыкълы джылла
[тюзет | къайнакъны тюзет]Артыкълы джыл деб февраль айны 28 орнуна 29 кюн болгъан джылды. Аны сылтауу Джерни Кюнню тёгерегине бир бурулууу 365 кюн тюл, 365 кюн бла 6 сагъат чакълы бир болгъаны себебли хар джылда артыкъ болгъан 6 сагъатны тёрт джылдан бир кере толу кюн этиб февраль айгъа къошадыла.
Григоран орузламада ахыры -00 бла бошалмагъан эмда 4-ге юлешиннген бютеу джылла артыкълы джылладыла. Ахыры -00 бла бошалгъан джылла джюзюнчю джылла эсе, эмда 400-ге юлешине эселе артыкълы джыл болургъа боллукъдула. Сёз ючюн 1900 джыл артыкълы джыл тюлдю, 2000 джыл а уа артыкълы джылды.
Артыкълы джыл хар тёрт джылда бир кере болгъаны себебли, эм ахыр артыкълы джыл болгъан 2008-ден башлаб 2012, 2016, 2020,... шекилде 2100 джылгъа дери барлыкъды, 2100 джыл 400-ге юлешинмегени ючюн артыкълы джыл болаллыкъ тюлдю.
Айла
[тюзет | къайнакъны тюзет]Григоран орузламагъа кёре джыл, узунлукълары 28 кюнден 31 дери болгъан, 12 айгъа юлешинеди:
| № | Ай | Кюнлени саны |
|---|---|---|
| 1 | Январь | 31 |
| 2 | Февраль | 28 неда 29 |
| 3 | Март | 31 |
| 4 | Апрель | 30 |
| 5 | Май | 31 |
| 6 | Июнь | 30 |
| 7 | Июль | 31 |
| 8 | Август | 31 |
| 9 | Сентябрь | 30 |
| 10 | Октябрь | 31 |
| 11 | Ноябрь | 30 |
| 12 | Декабрь | 31 |
Тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]Джангы орузламаны къуралыууну баш чуруму юлиан орузламаны джазгъы тенг кюнлюкге кёре тайыуду. Джазгъы тенг кюнлюкге кёре Пасханыда заманы белгилениб тургъанды. Григорий XIII дери бу проектни Павел III бла Пий IV ётдюрюрге кюрешгендиле, алай а джетишимсиз болгъандыла. Реформаны хазырлауун Григорий XIII буйругъу бла астроном Христофор Клавиус бла Луиджи Лилио (Алоизий Лилий) бардыргъандыла. Аланы урунууларыны эсеблери папа буллада белгиленнгендиле (булланы аты биринчи тизгинине кёре «Эм магъаналыланы ичинде» деген атны джюрютгенди лат. Inter gravissimas ).
1583 джыл Григорий XIII Константинополь патриархха Иеремия II-ге джынгы орузламагъа кёчюу теджеу бла келечилени иеди. 1583 джылны джыйылыуунда бу теджеу Пасханы байрамлаууну джорукъларына келишмеген сылтау бла кёчерге унамайдыла.
Россияда григориан орузлама 1918 джыл Совнаркомну декрети бла киргизилгенди, ол декретге кёре 1918 джылда 31-чи январдан сора 14-чю февраль келгенди.
1923 джылдан башлаб православ клисаланы асламысы (Орус проваслав клиса, Иерусалим православ клиса, Гюрджю православ клиса, Серб православ клиса эмда Афон кёчмегендиле) григориан орузламагъа ушаш джынга юлиан орузламагъа кёчгендиле. Бу орузлама григориан бла 2800 джылгъа дери келишеди. Орус православ клисада Тихон патриарх да киргизирге излегенди, 1923 джылны 15-чи октябрында буйрукъ чыкъгъанды. Алай а адамла джанындан уналмагъаны себебли 1923 джылны 8-чи ноябрында оноу тохтатылгъанды. аны бла ОПК джангы стиль бла 24 кюн джашагъанды.
Юлиан эмда григориан орузламаланы башхалыкълары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Юлиан эмда григориан орузламалада даталаны башхалыгъы:
| Ёмюр | Кюнле | Кёзюу (Григориан орузламагъа кёре) |
|---|---|---|
| XIV | 8 | 8-чи март 1300 — 8-чи март 1400 |
| XV | 9 | 9-чу март 1400 — 9-чу март 1500 |
| XVI эм XVII | 10 | 10-чу март 1500 — 10-чу март 1700 |
| XVIII | 11 | 11-чи март 1700 — 11-чи март 1800 |
| XIX | 12 | 12-чи март 1800 — 12-чи март 1900 |
| XX эм XXI | 13 | 13-чю март 1900 — 13-чю март 2100 |
| XXII | 14 | 14-чю март 2100 — 14-чю март 2200 |
1582 джылны 15-чи октябрына дери къуру бир орузлама болгъанды-юлиан.
Ызына санаргъада таблицагъа кёре боллукъду.
Григориан орузламагъа къралланы кёчюу даталары
[тюзет | къайнакъны тюзет]| Юлиан орузламаны ахыр кюню | Григориан орузламаны биринчи кюню | Къралла бла территорияла |
|---|---|---|
| 4-чи октябрь 1582 | 15чи октябрь 1582 | Испания, Италия, Португалия, Речь Посполитая (Уллу Литва бийлик бла Польша кирген федератив кърал) |
| 9-чу декабрь 1582 | 20-чы декабрь 1582 | Франция, Лотарингия |
| 21-чи декабрь 1582 | 1-чи январь 1583 | Голландия, Брабант, Фландрия |
| 10-чу февраль 1583 | 21-чи февраль 1583 | Льеж |
| 13-чю февраль 1583 | 24-чю февраль 1583 | Аугсбург |
| 4-чю октябрь 1583 | 15-чи октябрь 1583 | Трир |
| 5-чи декабрь 1583 | 16-чы декабрь 1583 | Бавария, Зальцбург, Регенсбург |
| 1583 | Австрия (бёлеги), Тироль | |
| 6-чы январь 1584 | 17-чи январь 1584 | Австрия |
| 11-чи январь 1584 | 22-чи январь 1584 | Швейцария (кантонла:Люцерн, Ури, Швиц, Цуг, Фрайбург, Золотурн) |
| 12-чи январь 1584 | 23-чю январь 1584 | Силезия |
| 1584 | Вестфалия, Америкада испан колонияла | |
| 21-чи октябрь 1587 | 1-чи ноябрь 1587 | Маджар |
| 14-чю декабрь 1590 | 25-чи декабрь 1590 | Трансильвания |
| 22-чи август 1610 | 2-чи сентябрь 1610 | Пруссия |
| 28-чи февраль 1655 | 11-чи март 1655 | Швейцария (Валлис кантон) |
| 18-чи февраль 1700 | 1-чи март 1700 | Дания (Норвегия), протестант немец къраллада къошулуб) |
| 16-чы ноябрь 1700 | 28-чи ноябрь 1700 | Исландия |
| 31-чи декабрь 1700 | 12-чи январь 1701 | Швейцария (Цюрих, Берн, Базель, Женева) |
| 2-чи сентябрь 1752 | 14-чю сентябрь 1752 | Уллу Британия бла колониялары |
| 17-чи февраль 1753 | 1-чи март 1753 | Швеция (Финляндияда къошулуб) |
| 5-чи октябрь 1867 | 18-чи октябрь 1867 | Аляска |
| 1-чи январь 1873 | Япония | |
| 20-чы ноябрь 1911 | Къытай | |
| Декабрь 1912 | Албания | |
| 31-чи март 1916 | 14-чю апрель 1916 | Болгария |
| 31-чи январь 1918 | 14-чю февраль 1918 | РСФСР, Эстония |
| 1-чи февраль 1918 | 15-чи февраль 1918 | Латвия, Литва |
| 18-чи январь 1919 | 1-чи февраль 1919 | Румыния, Сербия |
| 9-чу март 1924 | 23-чю март 1924 | Греция |
| 18-чи декабрь 1925 | 1-чи январь 1926 | Тюрк |
| 17-чи сентябрь 1928 | 1-чи октябрь 1928 | Мисир |
Григориан орузламагъа кёчген бир-бир къралла, башха къраллагъа къошулгъанлары себебли джангыдан юлиан орузламагъа кёчгенлери болгъанды.
XVI ёмюрде григориан орузламагъа Швейцарияны къуру католик бёлюмю кёчгенди, протестант кантонла 1753 джыл кёчгендиле, эм кеч а уа Гризон — 1811 джылда.
Къралланы тюрлю-тюрлю заманлада кёчгенлери себебли ангылауда халатлада болургъа боладыла: барыбызда билгенча Мигель Сервантес бла Уильям Шекспир 1616 джылны 23-чю апрелинде ёлгендиле. Кертиси бла уа араларында 10 кюн болгъанды, Уллу Британия джангы орузламагъа 1752 джылкёчгенди.