Акъбайланы Исмаил
Акъбайланы Окъубну джашы Исмаил (Чокуна афенди, 1874 джыл — 1939 джыл) — дин къуллукъчу, джарыкълаучу, джазыучу, алим, устаз болгъанды.
Биографиясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]1874 джыл Огъары Тебердиде туугъанды. Ол Къазанда, Кърымда, Тифлисде, Бакуда, Стампулда окъугъанды, талай тилге юреннгени бла бирге, кёб тюрлю илмуладан да терен билим алгъанды.
Чокуна афенди 1916 джыл араб графиканы, къарачай-малкъар тилге келиширча джарашдырыб, биринчи окъуу китабны — «Ана тили» (Тифлис, 1916) — басмалагъанды. Къарачай тилде биринчи газет — «Таулу джашау» — да Акъбай улуну къайгъырыуу бла чыгъа башлагъанды. 20-чы джыллада бир бёлек окъуу китабны: Ана тил. Элибле (Баталпашинск, 1924); Табигъат. 1-чи кесеги. «Джансыз табигъат» (Баталпашинск, 1925); Биринчи география (М. — Ростов-на-Дону, 1929); Алгъынчы география (Крайнациздат, 1929); Джол уста. (Байрамкъулланы Умар бла бирге джазгъанды). (Баталпашинск, 1924); Бизни кючюбюз — бизни джерибизди. Уллулагъа элибле. (Абайланы Мусост бла бирге джазгъанды). (М., 1926) чыгъаргъанды. Биринчи къарачай-орус сёзлюкню да — Тылмач (Баталпашинск, 1926) — Акъбай улу джарашдыргъанды. Заманны излемине кёре, кеси школлагъа хазырлагъан китабларына салырча назмула, хапарла джазгъанды. Джазыучу Орусланы Аминат айтханнга кёре, Исмаилны талай джылны джазгъан уллу къол джазмасы къайтмаздан тас болгъанды.
Чокуна афенди ислам динни халкъгъа тюз ангылатыугъа да уллу къыйын салгъанды, дин бла байламлы магъанасыз, заранлы, гюнахлы адетлени чыгъарыуну тыйгъанды. Къарачай-малкъар тилде биринчи окъуу китабны джазгъан, белгили дин къуллукъчу, джарыкълаучу, устаз, алим, къарачай-малкъар адабият бла журналистиканы тамалын салгъанланы бири, Акъбайланы Исмаил, 1937 джыл сталинчи репрессияны ууундан тутулуб кетиб, башсыз болгъанды. Акъбай улу тутмакъда 1937-1939 джыллада ёлгенди.
Литература
[тюзет | къайнакъны тюзет]Энчи китаблары
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Маулут китаб. 1898.
- Зикирле. Китабны джарашдыргъан Байрамукъланы А.-К. МП «Чолпан» Черкесск, 1991.
Джыйым китаблада
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Билим. Китабны басмагъа джарашдыргъан — Биджиланы А. М., 1926.
- «Бизни кючюбюз — бизни джерибизд. Уллулагъа элибле». М., 1926.
- Къарачай поэзияны антологиясы. Ставрополь, 1965.
- Къарачай-малкъар адабиятны антологиясы. Анкара, 2002.
- Къарачай поэзияны антологиясы. Москва, 2006.
Чыгъармачылыгъыны юсюнден
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Акъбайланы И. // Орусланы А. Ёмюр танышланы сагъыныу. Черкесск, 1975.
- Къарачай тилде биринчи китаб. // Хубийланы О. Джашау бла фахму. Черкесск. 1982.
- Исмаил Акбаев. // Биттирова Т. Карачаево-балкарские деятели культуры конца XIX начала ХХ века. Том 2. Нальчик, 1996.
- Акбаев Исмаил Якубович. // Байрамуков А. «Общественно-просветительская мысль в Карачае во второй половине XIX — в первой половине ХХ веков». Карачаевск, 1998.
- Чокуна афенди. // Биттирланы Т. «Итиль суу агъа турур…». Нальчик, 1998.
- Биттирова Т. «Духовно-культурные основы карачаево-балкарской литературы». Махачкала, 1999.