Алан

«Алания» соруу да бу бетге келтиреди; башха магъаналарына да къарагъыз: Алания (магъаналары).

Алан
Башланнгыч феодал кърал

←

VIII-IX ёмюр — 1239 дж.

→

Алан XI ёмюрню ортасында

Ара шахары

Магас

Дини

меджисуулукъ, христианлыкъ

Кърал оноууну формасы

Монархия

Тарих эрасы

Орта ёмюрле

Тарихи

- Къуралгъаны

VIII-IX ёмюр

- Монголла кючлеу

1238-1239

Алан (Алания) — орта ёмюрледе, Шимал Кавказны тау этеклеринде аланла деген тюрк миллет къурагъан башланнгыч феодал кърал болгъанды.

Аланны бойсунмагъан кърал болгъаны 1238—1239 джыллада, монголланы басыб кириулеринден сора, бошалгъанды. Ахыр алан патчах Багатар 1306 джылда ёлгенди.

Аланны ара шахары Магас (Ма'ас, Маас) болгъанды, бу шахарны къалайда орналгъаны бусагъатха дери да толу белгили тюлдю. Бир-бир алимлени оюмларына кёре (аланы ичинде В.А. Кузнецов да), Магас — бусагъатдагъы Къарачай-Черкесде Тёбен Архыз деген буруннгу шахар орунну территориясында (бусагъатда — Тёбен Архыз посёлок) орналгъанды.

Орта ёмюрледе джашагъан белгили араб тарихчи эм географ Аль-Масуди (896—956) джазгъанына кёре:

Алан патчахлыкъны (mamlakat al-Lan) дагъыстан аварлыла (al-Sarir) бла чеги барды. Аны патчахыны (malikha) K.rk.ndag деген титулу барды, ара шахары уа Маас (Ма’ас) деген атны джюрютеди, магъанасы да — «намыслылыкъ».

Тарихи

Аланланы тукъумлары бла , Аланланы бусагъатха дери тургъан эллери

Учкулан- алимлени айтханларыбла 1395-1396 джыллада къуралгъанды

Хурзук - историкле бусагъатха дери даулашадыла Хурзук элни къуралгъан заманына.Алай а бир айтханларыбла ,Хурзук 6-8 ёмюрледе сармат эмда аланлабла къуралгъанды.Бир тюрлю айтханларыбла Хурзук эл 12-13 ёмюрледе Аланлабла къуралгъанды.

Къарт-джурт - тюз джылы билинмейди.Алай а Тамерлан кетгенден сора ,Кърым да къалгъан аланла бирге джыйылыб Къарт-джуртну къурагъандыла ,башларында уа Къарча деб сыйлы алан юйдегиден деб батыр,аны да нёгерлери : Будиан,Науруз,Адурхай,Трам.Алай а Къарчаны бир джашы бар эди,алай а ауушгъан эди(аны юсюнден кёбрек окъуругъуз келе эсе ,энишгерекде Къарчаны бла къалгъан аланланы тарихи барды),аны ючюн Къарча туудукъсуз къалгъан эди.

Къарчаны нёгерлери Будиан,Науруз,Адурхай,Трам ,тукъумланы тебрегендиле.Алай а къуру ала тюл, кърымнан келген къалгъан аланлада алай,бир башха тукъумла къурагъан эдиле.Алай а бу тёртюсюнден кетген тукъумланы Къауумла деб атагъандыла.

Ал тарихи

Аланланы юсюнден эм биринчи сагъынылгъанла бизни эраны I ёмюрюндендиле. Алгъы бурун аланла, сармат кёчгюнчю халкъны ичинде тайпа бирлик болгъандыла. II ёмюрде, алан бирлик къуралгъанлай, бирикген кеч-сармат (неда алан) археология культура да чыгъады. Бу археология культура бютеу джайылгъан джерлеринде да (Кавказда, Украинада, Итил бойнунда) бирчалыгъы бла белгилиди. II ёмюрден башлаб, буруннгу авторланы чыгъармаларында джуртну орта аты чыгъады — Алан (Алания). III ёмюрню ортасына аланла, башха кюнчыгъыш сармат тайпаланы ичинде башчы орунну аладыла, аланлагъа дери да аллай уллу роль ойнагъан аорсла, тарих сахнадан кетедиле.

372 джыл Итил сууну ётюб гуннла, Дондагъы, Къара тенгиз тийресиндеги эм Шимал Кавказдагъы аланланы хорлайдыла. Халкъланы уллу кёчюулери деген тарих процессни эсебинде аланланы уллу кесеги Кюнбатыш Европагъа кетеди, кёчгюнчю тайпаланы къазауатлары эм чабыууллары аланланы Кюнчыгъыш Европада территориал бирликлерин бузадыла. Алан къауумла кёб санда Кърымда, тёбен Днепрде, Донну бассейнинде джашагъандыла.

Башланнгыч орта ёмюрлени авторлары, европалы аланланы Кавказдан чыкъгъанларын чертгендиле. VI ёмюрден сора шимал алан тюзле Тюрк, ызындан Хазар къагъанлыкъланы контролларына тюшгенден сора да Кавказ — аланланы метрополиялары болгъанлай тургъанды. Белгиленнген кёзюуде, Кавказда эм Кавказ аллы тюзледе джашагъан бирикмеген алан тайпаланы ичинде бир къолгъа джыйылыу эм кърал къуралыу процесс башланнганды.

Башланнгыч орта ёмюрледе

Тохтаусуз къазауатла бардыргъаны себебли IX ёмюрде Хазар къагъанлыкъ къарыусуз болгъанды, Византия эсе аланлагъа эткисин кючлю этер ючюн Хазария бла кюрешни бардыргъанды. Алан, 916 джылда Византиядан христианлыкъ динни алады.

X ёмюрде Хазар къагъанлыкъны оюлуууну эсеби бла алан патчахла джерлерин шималда Гум суугъа дери, кюнчыгъышда Сарир патчахлыкъгъа (Дагъыстаннга) дери, кюнбатышда черкеслилени джуртларына (Зихиягъа) дери кенгертедиле. Аланны шимал чеклеринде кёчгюнчю халкъла джашагъадыла: болгарла бла хазарланы орнуна X ёмюрде печенегле эм гузла келгендиле, аланы орнун а уа XI ёмюрде къыпчакъла алгъандыла. Шимал-Кюнчыгъыш Кавказны тауларында аланланы хоншулары вайнахла болгъанлай тургъандыла.

XII ёмюрню ортасында Аланны патчахы Худдан, кесини къызы Бурдуханны Гюрджюню патчахы III Георгийге эрге бергенди. Бу юйдегиде Гюрджюню айтхылыкъ патчах тиширыуу Тамара туугъанды, 1189 джылдан аны эри эмда биргесине патчахлыкъ этген алан патчах улу Давид Сослан болгъанды.

Монгол-татарланы уруб кириулери

1222 джылда монгол империяны башчысы Чингисхан ийген отузминглик аскер, къыпчыкъла бла бирге чыкъгъан (эмда къыпчакъланы джанындан сатлыкъ ишни сынагъан) алан аскерни къаушатханды. 1239 джылда монголла Магасны алгъандыла. 1278 джылда монголла орус бёлекле бла бирге, орус летописле айтханнга кёре, «махтаулу алан шахар Дедяковну» (орус. «славный город ясьскый Дедяков») алгъандыла (Дедяков, умут этилгеннге кёре, Огъары Джулат — Татартюб шахар бла бирди).

Андан ары баргъан тарихи

1292 джылда патчах улу Багатар башчылыкъ этген аланла (гюрджю къайнакълагъа кёре — «овси») Гюрджюде Гори деген шахарны эмда къатындагъы джерлени, керменлени, эллени алгъандыла. 1306 джылда Багатар ёлгенди. Гюрджю патчах Сейирлик V Георгий, вассалларын бирикдириб, аланла бла кюрешни башлагъанды. 1326 джылда юч джыл баргъан къуршалаудан сора Горини ызына алгъанды. Аланланы ызындан къууа V Георгий таулагъа да джортууулла этгенди, Дарьялгъа, Арагви бла Ксани ёзенлеге дери да джетгенди.

Тохтамышны хорлагъанындан сора 1395 джылда Темирланны аскери шималдан алан ёзенлеге киргенди. Джау аскер, чегетлени кесиб, джолла салыб мийик тау районлагъа дери чабыуулла этгенди. Аланны Минги тау бла Казбек тауну арасындагъы тау бёлгелери аяусуз тоналгъандыла, оюлгъандыла. Темирланны тарихчилери, аланланы зорчуладан джакълаб кюрешген бийлерини атларын сагъыннгандыла — Бурикан, Буриберди, Кулу, Таус, Пулад. Кёб адам ёлтюрюлгенди, тонаб джыйылгъан мюлк Темирланны Бештау тийресинде орналгъан стауатына келтирилгенди. Къалала бла элле чачылгъандыла, кёб джерле адамсыз къалгъандыла. Аланнга ахыр чабыуулун Темирлан 1400 джылда этгенди.

Аланла Къарачайгъа къайтханны тарихи

Болгъан эди эмда болмагъан эди,Алай а айтадыла:

Къарча деб джигит джашны атасын джесирге алгъан эди Тамерлан.Джесирчи джашына осият этген эди - Ата Джуртубузну табаргъа.Бир заманда Къарча бла тенглерине Кавказгъа барыргъа мадар болгъан эди.Атасыны къамасыны сабында, Къарча къолубла тутуб тура эди хансны сабакъын , эсине келтире-"Таууда ёсген,хансны ийисибла сен билликсе бизни Аталарыбызны Ата Джуртун табханынг".Ата Джуртну излеулери созулгъан эдиле.Артда Кавказда,Тамерлан хорлагъан Аланланы бирге джыйыб биягъыллай Аланла бирге болурча,Къарча эл къурагъан эди аты да Эль-Джурт(узакъ болмай бусагъатдагъы Тырнауздан).Алай а Къарча андан ары баргъанды Ата Джуртун излей.Билмегенлей табхан эдиле ёзенни.Анга уу́лауну заманында билмегенлей чыкъхан эдиле Къарчаны джашы - Джангутан бла ,аны да нёгери Боташ.Керти киши да билмегенлей джукълагъан джеринде Джантуганны джылан къабхан эди.Боташ эрлей болушургъа излеб ,бир Хансны джыртыб,ол хансбла бокълауучланы юсюне салгъан эди,эрлей Джантуганны джуукъларына элтгенди.

Боташ Къарчагъа кёргюзген эди къайда ёсгенин ол ханс.Джантуганны бастыргъандан сора , Къарчаны халкъы дагъыда джолгъа чыкъхан эдиле .Айтадыла Эль-Джуртда къалгъан адамланы Малкъарлыла деб атагъан эдиле,а Къарча бла ахырына дери Ата Джуртну излерге баргъан Аланланы - Къарачайлыла деб атагъан эдиле.Кёб турмай Аланла джетген эдиле Ата Джуртларына,алайда биринчи юй салгъандыла ,Къарачай аулну Къарт-Джурт.

Аланланы джангы заманны тарихи

Хасаука уруш

Хасаука уруш - Кавказ къазаутны заманында уруш орус императорны аскерибла къарачайны къуралгъан аскерибла арасында 20 октябрь эмда 1828дж Къарт-Джурт элни къатында.

Хапарны алында

Мийик таулу Къарачайны географический тургъан джери ,къарачайлылагъа кёзюуден-кёзюге Кавказ Къазауатха къошулургъа къоя эди.1826дж ,Къарачай бла царский администрация бла арасында келишиу джетген этен эди Кавказ Къазауатха Къарачайны къошулмай турлугъун.Алай а орус администрацияны ол баджармагъанды,себебли орус империя Къарачайны джерлерин кесине къошаргъа излей эди.Тюрклебла къарачайлыла къошулургъа боллукъларын биле эдиле да орус администрация,анга сакълана эди Россия империя ,Къарачайлыла да тюркле да мусульманла болгъаны себебли (андан ары да къарнаш миллетле ,тиллери да ошаш бири бирине),аны ючюн Россия администрация Къарачайны кесине къошаргъа умут этгенди.

Россия империя Кабарданы бойсундургъандан сора ,Малкъарны къошгъандан сора Къарачайда да Малкъарда да кёблюк тау ёзенле къабартылагъада ,къарачайлагъада,малкъарлагъада,бир бир адыглеге да бугъунуучу джер болгъанды.

1826 джылда Къарачайдан Магомет Дудланы къачханды,ол сатхан(предатель) адам болгъанды,андан себебли Эммануэль аскери бла Къарачайны джанына баргъанны алы бла Нальчикде тохтагъан эди .Келишмеген ючюн Къарачайны патчахы бла - Кърымшамхалланы Ислам бла, Дудланы Магомет оруслула бла ишлеб тебрегенди,багъалы хапарланы оруслулагъа билдиргенди,къалайтын аскери бла Къарачайгъа барыргъа да айтханды,Ата-Джуртун сатханды...

23 январда 1827дж малкъар депутация Ставрополь шахаргъа келгендиле,ант этгенди Россия империягъа ишлерге.

Андан сора Россия империягъа эм бег къоркъуу Кавказда орус джерлеге Къарачай джетдире эди,кеслерини къадама тау ёзенлеринде эмда къалалада.

Джанланы кючю

Империяны аскери:

Полковник Луковкинде:250 казак Хоперский полкну,120 дон казак,433 джаяу аскер,эки тюрлю артиллерия (бирге 4шт),2 биринден 2 олбиринден.

Генерал-майор Турчаниновда:550 джаяу аскер,300 казак тюрлю полкла,4 орудие энтда 2 мортир.

Майор Ромашев да: 100 казак Хоперский полкну,2 рота джаяу аскерни,2 орудия.

Генерал-майор Андропов да:2 рота егерьле,250 казак,3 орудия.

Бютеу барыныда кючю :бир 3000 тёгерекде аскерчи,13 орудия,2 мортир.

Къарачайны аскери:

Биринчи 500 аскерчи,урушну ахырына энтда 200 аскерчи къошулгъан эди.

Ахырында

23 октябрда къарачай депутация башлыгъында да Кърымшамхалланы Исламы бла къол салгъанды , Къарт-Джуртха джуукъ келген генерал Эммануэльни аскери бла Россиягъа къошулгъан документни.

Генерал Эммануэль Питербургха джазады:

<<<Шимал Кавказны фермопиллери алыннгандыла бизни аскерчилерибиз бла ,Къарачайны багъанасы,Минги Тауну тюбюнде ,богъан тау миллетлеге,джаулукъ этген Россиягъа,мени башлыгъым бла,аскерлени джигитликлери бла ,оюлгъанды...>>>

Генерал Эммануэль

Дагъыда къарагъыз

Джибериуле

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Алания.