Алан
«Алания» соруу да бу бетге келтиреди; башха магъаналарына да къарагъыз: Алания (магъаналары).| Алан Башланнгыч феодал кърал |
||||
|
||||
|---|---|---|---|---|
 Алан XI ёмюрню ортасында |
||||
| Ара шахары | Магас | |||
| Дини | меджисуулукъ, христианлыкъ | |||
| Кърал оноууну формасы | Монархия | |||
| Тарих эрасы | Орта ёмюрле | |||
| Тарихи | ||||
| – Къуралгъаны | VIII-IX ёмюр | |||
| – Монголла кючлеу | 1238-1239 | |||
Алан (Алания) — орта ёмюрледе, Шимал Кавказны тау этеклеринде аланла деген миллет къурагъан башланнгыч феодал кърал болгъанды.
Аланны бойсунмагъан кърал болгъаны 1238—1239 джыллада, монголланы басыб кириулеринден сора, бошалгъанды. Ахыр алан патчах Багатар 1306 джылда ёлгенди.
Аланны ара шахары Магас (Ма'ас, Маас) болгъанды, бу шахарны къалайда орналгъаны бусагъатха дери да толу белгили тюлдю. Бир-бир алимлени версияларына кёре (аланы ичинде В.А. Кузнецов да), Магас — бусагъатдагъы Къарачай-Черкесде Тёбен Архыз деген буруннгу шахар орунну территориясында (бусагъатда — Тёбен Архыз посёлок) орналгъанды.
Орта ёмюрледе джашагъан белгили араб тарихчи эм географ Аль-Масуди (896—956) джазгъанына кёре:
 |
Алан патчахлыкъны (mamlakat al-Lan) дагъыстан аварлыла (al-Sarir) бла чеги барды. Аны патчахыны (malikha) K.rk.ndag деген титулу барды, ара шахары уа Маас (Ма’ас) деген атны джюрютеди, магъанасы да — «намыслылыкъ». |  |
Башлары
Тарихи[тюрлендир | кодну тюрлендир]
Ал тарихи[тюрлендир | кодну тюрлендир]
Аланланы юсюнден эм биринчи сагъынылгъанла бизни эраны I ёмюрюндендиле. Алгъы бурун аланла, сармат кёчгюнчю халкъны ичинде тайпа бирлик болгъандыла. II ёмюрде, алан бирлик къуралгъанлай, бирикген кеч-сармат (неда алан) археология культура да чыгъады. Бу археология культура бютеу джайылгъан джерлеринде да (Кавказда, Украинада, Итил бойнунда) бирчалыгъы бла белгилиди. II ёмюрден башлаб, буруннгу авторланы чыгъармаларында джуртну орта аты чыгъады — Алан (Алания). III ёмюрню ортасына аланла, башха кюнчыгъыш сармат тайпаланы ичинде башчы орунну аладыла, аланлагъа дери да аллай уллу роль ойнагъан аорсла, тарих сахнадан кетедиле.
372 джыл Итил сууну ётюб гуннла, Дондагъы, Къара тенгиз тийресиндеги эм Шимал Кавказдагъы аланланы хорлайдыла. Халкъланы уллу кёчюулери деген тарих процессни эсебинде аланланы уллу кесеги Кюнбатыш Европагъа кетеди, кёчгюнчю тайпаланы къазауатлары эм чабыууллары аланланы Кюнчыгъыш Европада территориал бирликлерин бузадыла. Алан къауумла кёб санда Кърымда, тёбен Днепрде, Донну бассейнинде джашагъандыла.
Башланнгыч орта ёмюрлени авторлары, европалы аланланы Кавказдан чыкъгъанларын чертгендиле. VI ёмюрден сора шимал алан тюзле Тюрк, ызындан Хазар къагъанлыкъланы контролларына тюшгенден сора да Кавказ — аланланы метрополиялары болгъанлай тургъанды. Белгиленнген кёзюуде, Кавказда эм Кавказ аллы тюзледе джашагъан бирикмеген алан тайпаланы ичинде бир къолгъа джыйылыу эм кърал къуралыу процесс башланнганды.
Башланнгыч орта ёмюрледе[тюрлендир | кодну тюрлендир]
Тохтаусуз къазауатла бардыргъаны себебли IX ёмюрде Хазар къагъанлыкъ къарыусуз болгъанды, Византия эсе аланлагъа эткисин кючлю этер ючюн Хазария бла кюрешни бардыргъанды. Алан, 916 джылда Византиядан христианлыкъ динни алады.
X ёмюрде Хазар къагъанлыкъны оюлуууну эсеби бла алан патчахла джерлерин шималда Гум суугъа дери, кюнчыгъышда Сарир патчахлыкъгъа (Дагъыстаннга) дери, кюнбатышда черкеслилени джуртларына (Зихиягъа) дери кенгертедиле. Аланны шимал чеклеринде кёчгюнчю халкъла джашагъадыла: болгарла бла хазарланы орнуна X ёмюрде печенегле эм гузла келгендиле, аланы орнун а уа XI ёмюрде къыпчакъла алгъандыла. Шимал-Кюнчыгъыш Кавказны тауларында аланланы хоншулары вайнахла болгъанлай тургъандыла.
XII ёмюрню ортасында Аланны патчахы Худдан, кесини къызы Бурдуханны Гюрджюню патчахы III Георгийге эрге бергенди. Бу юйдегиде Гюрджюню айтхылыкъ патчах тиширыуу Тамара туугъанды, 1189 джылдан аны эри эмда биргесине патчахлыкъ этген алан патчах улу Давид Сослан болгъанды.
Монгол-татарланы уруб кириулери[тюрлендир | кодну тюрлендир]
1222 джылда монгол империяны башчысы Чингисхан ийген отузминглик аскер, къыпчыкъла бла бирге чыкъгъан (эмда къыпчакъланы джанындан сатлыкъ ишни сынагъан) алан аскерни къаушатханды. 1239 джылда монголла Магасны алгъандыла. 1278 джылда монголла орус бёлекле бла бирге, орус летописле айтханнга кёре, «махтаулу алан шахар Дедяковну» (орус. «славный город ясьскый Дедяков») алгъандыла (Дедяков, умут этилгеннге кёре, Огъары Джулат — Татартюб шахар бла бирди).
Андан ары баргъан тарихи[тюрлендир | кодну тюрлендир]
1292 джылда патчах улу Багатар башчылыкъ этген аланла (гюрджю къайнакълагъа кёре — «овси») Гюрджюде Гори деген шахарны эмда къатындагъы джерлени, керменлени, эллени алгъандыла. 1306 джылда Багатар ёлгенди. Гюрджю патчах Сейирлик V Георгий, вассалларын бирикдириб, аланла бла кюрешни башлагъанды. 1326 джылда юч джыл баргъан къуршалаудан сора Горини ызына алгъанды. Аланланы ызындан къууа V Георгий таулагъа да джортууулла этгенди, Дарьялгъа, Арагви бла Ксани ёзенлеге дери да джетгенди.
Тохтамышны хорлагъанындан сора 1395 джылда Темирланны аскери шималдан алан ёзенлеге киргенди. Джау аскер, чегетлени кесиб, джолла салыб мийик тау районлагъа дери чабыуулла этгенди. Аланны Минги тау бла Казбек тауну арасындагъы тау бёлгелери аяусуз тоналгъандыла, оюлгъандыла. Темирланны тарихчилери, аланланы зорчуладан джакълаб кюрешген бийлерини атларын сагъыннгандыла — Бурикан, Буриберди, Кулу, Таус, Пулад. Кёб адам ёлтюрюлгенди, тонаб джыйылгъан мюлк Темирланны Бештау тийресинде орналгъан стауатына келтирилгенди. Къалала бла элле чачылгъандыла, кёб джерле адамсыз къалгъандыла. Аланнга ахыр чабыуулун Темирлан 1400 джылда этгенди.
Дагъыда къарагъыз[тюрлендир | кодну тюрлендир]
Джибериуле[тюрлендир | кодну тюрлендир]
 Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Алания. |
