Амазонка

Амазонка
Amazonas
Амазонканы бассейни
Характеристикасы
Узунлугъу	6992,06 км
Бассейнини майданы	7180 минг км²
Сууну джоюлгъаны	220 минг м³/с
Баргъан суу
Башы	Мараньон бла Укаяли сууланы къошулгъан джерлери
Аягъы	Атлантика океан
Орналгъаны
Бу территорияла бла агъады	Перу, Колумбия, Бразилия, Боливия, Венесуела, Эквадор, Гайана
Амазонка Викигёзенде

Амазо́нка (порт. — Amazonas) — Къыбыла Америкада саркъгъан сууду, дунияда бассейини бла, суу толулулугъу бла эмда узунлугъу бла эм уллу къобанды. Мараньон бла Укаяли бир-бирине къошулса къуралады. Баш тамал салгъан Мараньон суудан саналса узунлугъу 6437 км, 20 ёмюрню ахырында ачылгъан Апачета тамал суудан саналса — 7000 км чакълы бирди, Укаялиден — 7000 км асламды. Бассейнини майданы 7180 минг км² (башха билгилеге кёре 6915 минг км²).

Амазонканы бассейнини кёбюсю Бразилияныкъыды, къыбыла-кюнбатыш эмда кюнбатыш районлары — Боливияда, Перуда, Эквадорда эм Колумбиядады. Кёбюсюне Амазон алашалыкъ бла саркъыб, Амазонка Атлантика океаннга агъады, Амазонканы дельтасы дунияда эм уллуду (майданыны ёлчеми 100 минг км² чакълы бир).

Амазонкагъа бирда кёб джетек суу саркъады, аланы 20-дан артыгъы 1500 километрден узун сууладыла.

Эм уллула аланы ичинде быладыла: онг джанындан — Журуа, Пурус, Мадейра, Тапажос, Шингу, Токантинс; сол джаны— Иса, Жапура, Риу-Негру.

Сууну тёбен агъымында орта джоюму 220 минг м³/с чакълы бирди (джылны чагъына кёре 70-ден 300 минг куб. м сек. дери). Джылны орта саркъыуу 7000 км³ чакълы бирди (дунияны бютеу къобанларыны джыллыкъ саркъыуундан 15 % чакълы бири). Къаты саркъыуу — 1 миллиард тоннадан асламды. Сууну аягъындан ёрге 1400 чакълы бирге океандан суу къобуб кёлтюрюрге болады, эмда аякъ джанында поророка болады.

Бютеу джетеклери бла бирге Амазонка 25 минг км. узунлугъу бла ич суу джолланы системасын къурайды. Амазонканы баш суу орну Андлагъа дери 4300 км. кеме джюзерча бир теренлиги барды. Манаус шахаргъа дери (суу аягъындан 1600 км.) океан кемеле чыгъаргъа боладыла.

Баш портла (тёбенден огъарыгъа): Белен, Сантарен, Обидус, Манаус (Бразилия), Икитос (Перу).

Тарихи

Сууну ачхан конкистадор Франсиско де Орельяна европачыладан биринчи болуб Къыбыла Американы эм кенг джеринден бир къыйырындан бир къыйырына ётгенди. 1542 джылны джайында айтыугъа кёре аны отряды амазонкалагъа тюбеб ала бла сермешгенди. Бусагъатда ала эрлерини биргелерине сермешген индей тиширыула болгъанларына, неда узун чачлы индейлилени тиширыула бла аджашдыргъан этгендиле деген оюм джюрюйдю. Аллындан де Орельяна сууну кесини аты бла атаргъа излегенди, алай а артан «Амазонка» атда тохтагъанды.

1553 джыл Амазонкаланы къобанлары деген ат Сьеса де Леонну «Перуну хроникасы» деген китабда тюбейди.

• 
  Космосдан Амазонканы къобуб джайылгъаны
• 
  Амазонканы аягъы космосдан

Флорасы бла фаунасы

Амазония кесини флорасы эмда фаунасыны байлыгъы бла сейирсиндиреди. Бу мазаллы кенгликдеде миллиондан артых джаныуар бла ёсюм тюрлюсю барды. Былайы дунияны генетика фондуду дерге боллукъду. Алимле айтханнга кёре былайда тропик чегетни хар 10 км² -не 1,5 минг тюрлю гокка, 750 тюрлю терек, 125 тюрлю сютичген джаныуар, 400 тюрлю къанатлы эмда сансыз санда къурт-къамыжак барды. Кёб тюрлю организм алкъын тинтилмегенди.

Амазонканы бассейининде дунияны эм уллу мылы тропик чегети джайылгъанды. Бу сейирлик ёсюмлюк къурамны белгили биолог, Александр фон Гумбольдт 1799-1804 джыллада Къыбыла Къыбыла Америкада джолоучулугъуну заманында тинтгенди эмда гилея (грекча «гилестон» — чегет). Ёмюрлюк джашил экватор чегетни климаты исси эм мылыды; сау джылны температура 25-28 °C тёгерегинде болады, кече огъунакъ 20 °C энишге тюшмейди. Джангурлу джауумла бек берекетлидиле: джыллыкъ суммасы 2000-4000 мм болады, бир-бирледе андан асламда тюшюб къалыучанды. Чегетни ичи аязсызды бир-бирине чырмалгъан чырмауукъ ёсюмле бла чапыракълы терекледен кюн джарыкъ тюбюне аз джетеди. Ёсюмлюкню къалынлыгъы, адамны джюрюгенин къыйнайды. Къысха джерге джюрюр ючюнда адам кесине джолну ариулаб алай ётерге керек болады.

Былайда бирда кёб лиана ёседи — ингичге, дженгил ёсген ёсюмлюк, аны узунлугъу 100 м. чакълы бир болургъа болады. Бу ёсюмле тереклеге чырмалыб башына дери кюн джарыкъгъа чыгъадыла; анда ала бутакъланыб чагъадыла.

Къобанлагъа джуукъда дунияны эм уллу кемириучюсюн (50кг. чакълы бир болады) - капибараны кёрюрге боллукъду. Суу ичерге баргъан джаныуарланы джагъаны къатныда анакондала - уллу гымма джыланла сакълайдыла, ала дунияны эм уллу джыланларыдыла, кайман сарыубекни огъунакъ буууб ёлтюредиле. Суулада къобан дельфин бла нутрия тюбейди. Джагъаларыны къатында тапирге тюберге боллукъду. Бу джаныуарны ауурлугъу 200кг джетерге болады. Кёбюсюне суу ызында сокъмакъла бла джюрюйдю, чапыракъла бла, бутакъчыкъла бла, кёгетле бла къарын тойдурады. Былайда джунглилени эм къоркъуулу джаныуарларындан бири, киштикледен сууну эм бек сюйген ягуарда барды. Гуарани юйрню индейлилери аннга бизнича «d’iaguar» дейдиле.

Амазония бла аны къошакъ къобанларында 2 мингден артыкъ тюрлю чабакъ барды, аланы кёблюгю адамны сейирсиндиреди. Биз аквариумларыбызда тутхан гуппи, къылычлы, скалярия кибик чабакълада Амазонкадандыла. Къуру былайда тюберге боллукъду каучук терекни урлукълары бла джашагъан tambaqui чабакъгъа. Былайда эки тюрлю солугъан протоптерледа тюбейдиле, былайда огъунакъ узунлугъу метрге джетген, суудан секириб тереклени бутакъларындан камыжакъланы ашагъан арованда барды. Алай а Амазонканы эм белгили чабагъы - пираньяды. Бу чабакъ бырда бек аштапир чабакъды, джыртхыч халилери барды, суудан ётген уллу джаныуарлагъа, гыммалагъада чабаргъа болады. Адамлгъада къоркъуу барды, къанны ийсин сезген чабакъ джыйынла къурбанларында чабыб, талай такъикъаны ичинде сюегине дери кемириб къоядыла.

Джибериуле

• Amazon River (river, South America) — Britannica Online Encyclopedia (ингил.)