Колониализм

Дунияны колонизациясы 1492—2008

Колониализм — XVI—XX ёмюрледе промышленносту айныгъан къралланы (метрополияланы), къалгъан дуниягъа бийлик системасыды. Колониалыкъ политика — къралланы, халкъланы (кёбюсюне башха миллетни, экономика джанындан айнымагъан территорияланы) аскер, политика эмда экономика зорлау бла бойсундуруу политикады.

Метрополияланы колония алыргъа излеуню нюзюрлери

• Экономика, сатыу-алыу

  • Табигаът эмда адам къайнакъланы эксплуатация этиу (аны ичинде транзитда), дуния сатыу-алыуну монополизация этерге кюрешиу;
  • Сатыу-алыу джолланы, сатыу саудаланы джарашдырыу, башха культуралы аралыкъ болгъан къралланы къурутуу;
  • Сатыу-алыуну къоркъуусузлугъун баджарыу;
  • Сатыу-алыуну хакъ системаны унификация этиу бла джакълыгъын бегитиу, империялыкъ хакъ стандартланы, бирикген эмда ангыланнган сатыe-алыу культураны къурау;

  Социал сфера, социал балансны тюзетиу

  • Криминал ориентациялаы социал къауумланы метрополиядагъы джамагъатха «джюгюн» азайтыу, бир-бирледе тузакълада олтургъанланы, джарлыланы, ишсизлени, пакъырланы эмда джамагъатда адетлеге сыйнмагъанланы метрополиядан узакъгъа ашырыу огъунакъ;
  • Колониялагъа оноу этиу, колонияны администрациясы - оноучуланы къурауда иги школду, джерли тикликлени тюзетиу, къозгъалыуланы тохтатыу сауутлу кючлени тири тутаргъа болушады;
  • Метрополияда джашагъанлагъа кёре кёбге учуз, неда алайлайгъа (къул тутуу) урунуу кюч табыу;
  • Джангы греждан эмда аскер технологияланы, мадарланы, тактикаланы, ноу-хауланы сынау, заранлы багушланы метрополияданы келтириу;

• Тыш политика, цивилизациялыкъ экспансия

  • Геостратегия интересле, дунияны магъаналы нохталарында сауутлу кючлерини мобил халда тутар ючюн бетджанла къурау;
  • Башха колонияла къралланы аскерлерини, флотларыны джюрюулерин сынчыкълау, контроль этиу. Аланы регионнга кириулерине тыйгъыч болуу;
  • Империялыкъ престиж алыу, халкъла арасы кесаматлагъа къол салыуда геополитика ауурлугъун кёлтюрюу;
  • Цивилизациялыкъ, культуралыкъ, тил экспансия — аны юсю бла властны абырайын, легитимлигини метрополияда, колониялада эмда бютеу дунияда бегитиу. Империялыкъ цивилизация стандартланы дуния стандартла халына келтириу.

Колонияланы ышанлары

• Политика эркинсизлик, энчи хакъ статус, кёбюсюне метрополияны провинцияларыны статусундан башха;
• География джанындан метрополияладан узакълыкъ;
• Табигъат байлыкъланы, аборигенлени урунууларын метрополияны байлыгъы ючюн экономикалыкъ эксплуатациясы. Кёбюсюне бу политика колонияны экономика айныуун тыйгъанды;
• Кёбюсюнде — аборигенлени миллет, дин, культура неда башха тюрлю джанындан метрополиячыладан башхалыгъы;
• Тарих фактор:
  • Метрополияланы джанындан джерлени кючлеу, оккупация;
  • Колонияны энчи, бойсунмагъан хакъ статусун къурутуу:
    • зорлау бла джерли властлагъа протекторатны, вассалитетни, «бегендни», концессиялыкъны юсюнден кесаматланы къабыл этдириу бла аланы суверенитетлерин чеклендириу,
    • аскер кюч бла неда башха болушлукъ бла колонияда бойсуннган "Гинджи" кърал къурау,
    • территорияны аннексия этиб, кесини колониялыкъ администрациясын къурау,
    • метрополиядан, ортакъ органсыз, ачыкъдан колонияны оноуун этиу;
  • Метрополиядан халкъны колониялагъа иммиграциясы, анда джерли властны органларын къурау, метрополиядача джашауну джарашдырыу;
  • Колонияланы джазыууну юсюнден метрополияланы ючюнчю къралла бла халкъла арасы кесамталары болуу.
• Кёбюсюне (артыкъсызда XX ёмюрню ал тёрт этиб биринде) — аборигенлени граждан хакъларын къысыу. Метрополиячылагъа кёре, хакъларын азайтыу, аборигенлеге зор бла, алагъа тыш болгъан культураны, динни, тилни, адетлени алдырыу, джерли культураны дискриминациясы, раса, къауум ышанла бла сегрегация этиу, апартеид, джерлеринден къыстау, геноцид;
• Къралланы кёбюсюнде колониялада джашагъанланы джашауларын игилендирирге излеу.
  • Дайым эмда кючлю тамырлы сепаратизмни (миллет-азатлау къымылдау) — аборигенлени сецессияны ,суверенитетни излеу;
  • Метрополияны джанындан зорла бу къозгъалыуланы джатдырыуМеры со стороны метрополии по насильственному подавлению такового;
  • Бир-бирде — бу колониягъа география, миллет, дин джууукълугъу болгъан къралны дауу.

Орта ёмюрледе колониализм

Колониализмни аллы Уллу география ачылыуланы заманында башланнганды. XV ёмюрде, Васко да Гама Индиягъа джолну ачханды, Колумб а уа Американы джагъаларында тюшгенди. Башха культуралы халкъла бла къаугъада, европачыла кеслерини технология джаны бла алгъа баргъанларын кёргюзгендиле (джелкенли кемеле эмда от сауутла). Биринчи колонияла испанлыла Джангы Дунияда къурагъандыла. Американ индейлилен къралларын тонау, европа банк системасыны айныууна, илмугъа финанс болушлукъ келиуюне, промышленностну ёсюуюне себеб болгъанды.

Капиталны ал джыйылыу кёзюуюнде колониялыкъ политикада баш орун - кючленнген къралланы тонау, халкъында къул этиу болгъанды. Ол политиканы эсебинде Европаны къралларында тоналгъан колония къайнагъы болуб уллу капиталла джыйылгъандыла. Ингилизни эм айныгъан кърал болууунуда баш чуруму бу болгъанды.

Къулланнган къраллада колониалыкъ политика урунуу кючлени ойгъанды, экономика эмда политика айныуларын тыйгъанды, джерлери тоналгъанды, сау халкъла джокъ болгъандыла. Юлгюге Британ Ост-Индия компанияны 1757 кючленнген Бенгалиядагъы политикасын кёргюзюрге боллукъду. Бу политиканы эсебинде 1769—1773 джыллада ачлыкъ болгъанды, бу ачлыкъны къурбаны 10 миллион бенгаллы болгъанды. Ирландияда XVI-XVII ёмюрледе британ правительство ирландлыладан бютеу джерлени сыйырыб ингилиз колониячылагъа бергенди.

Джангы заманда колониализм

Мануфактурадан уллу фабрика-завод промышленностха кёчюу бла колониялыкъ политикадада тюрлениуле боладыла. Колонияланы метрополия бла экономика байламлары кючленеди, колонияла "гёзенле" халгъа келедиле. Экспулатацияны джангы мадарларыны джайылыуу джангы колония оноу органланы къуралыууна керек этедиле. Монополия колониячы сатыу-алыу компанияланы орнуна, къралны къолуна берилиб, колония администрацияла къураладыла.

Индустриал кёзюуню башланыуу бла Уллу Британия эм уллу колониялы кърал болады. 18-19 ёмюрледе къазауатда Францияны дженгиб, кесини джерлерин аны колониялары бла ёсдюргенди, аны тышында Нидерландладан, Испаниядан, Португалияданда сыйыргъанда талай джер. Уллу Британия кесине Индияны бойсундургъанды. 1840-42 джыллада кеси, 1856-60 джыллада Франция бла бирге Апиян къазауатла атны джюрютген Къытайгъа къаршчы къазауат бардыргъанды, аны эсебинде Къытай Британиягъа таб кесаматланы къабыл этерге керек болгъанды. Сянганны (Гонконг) кючлегенди. Афганистанны къолгъа алыргъа излеб Каджар богъазда тамал нохталаны, Аденни кючлегенди. Уллу Британияны тышындада башха къралла колониялыкъ политикаларын бардыргъандыла. Франция Алжирни бойсундургъанды (1830-48), Вьетнамны (19 ё. 50-60 дждж.), Камбоджаны протекторат этгенди (1863), Лаосну (1893). 1885 джыл Конго белгий король Леопольд II бийлигине тюшеди, къралда зорлу урунуу система киргизиледи.

Колониалыкъ система административ джанындан эки форма бла ишлегенди «доминиона» (колониягъа тамадалыкъ метрополиядан салыннган вице-король, генерал-капитан неда генерал-губернатор этгендиле), неда «протекторат» формада. Идеология джаны бла колонизация культураны джайыу сылтау бла баргъанды (культуртреггерлик, модернизация, вестернизация) . Колонизацияны испан вариантында католицизмни, испан тилни экспансиясы энкомьенда системаны юсю бла бардырылгъанды. Голланд вариантда Къыбыла Африканы колонизациясы апартеид бла байламлы болгъанды, джерли халкъ орунларындан къысталыб резервациялагъа неда бантустанлагъа джыйылгъандыла. Колониячыла джерли халкъдан айры джамагъатла къурагъандыла, ол джамагъатла асламысы бла метрополиядан келген тюрлю-тюрлю къауумладан къуралгъандыла, аланы ичинде аманлыкъчылада кёб болгъандыла. Аны тышында дин джамагъатлада бек джайылгъандыла (Джангы Ингилизни пуританлары эмда Кийик Кюнбатышны мормонлары). Колония администрация оноуну къолда джерли дин джамагъатланы бир-бирлерине этиб тутханды (индусла бла мусульманланы Индияда) неда бир-бирлерине джау халкъланы джаулукълары бла хайырланыб (Африкада). Администрация кеси джанлы аборигенледен сауутлу бёлекле къурагъанды (сипаиле Индияда, гуркхиле Непалда, зуавла Алжирде).

Деколонизация. Неоколониализм

Деколонизация. Къралланы азатлыкъ алгъан даталары

Колониялыкъ системаны чачылыуу (деколонизация) Экинчи дуния къазауатдан сора, джамагъатда гуманизация бла демократизация процессле кючлениую бла башланнганды. Деколонизация ол заманны эки эм кючлю къраллары СССР бла АБШ блада джакъланнганды. 1947 джыл Индия бойсунмазлыгъын алады, 1960 джылда иги кесек африкан кърал азат боладыла. Колониялыкъ бойсунуудан къутулгъан къралланы биргелей атлары Ючюнчю Дуния болгъанды. Постоколониялыкъ айныуну кёзюуюнде, кюнбатыш къралла экономика эмда политика джанындан Ючюнчю Дунияны къралларындан кёбге алгъа болгъандыла. Алгъыннгы колонияла бусагъатдада учуз урунуу кюч бла учуз сырьену къайнагъыдыла.

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Колониализм.