Политика партия

Политика партия — баш нюзюрю кърал властны къолгъа алыу, аны къолунда тутуу эмда кърал аппаратны джамагъатны бир бёлюмюню интереслеринде хайырландырыу болгъан джамагъат организацияды (къуралышды).

Россия Федерацияда

Бусагъатдагъа законлагъа кёре, политика партия «Россия Федерацияны гражданларыны джамагъатны политика джашаууна, аланы политика эркинликлерини къурар, джамагъат эм политика акциялагъа, сайлаулагъа эм референдумлагъа къошулур бла, эмда гражданланы интереслерин кърал властны органларында эмда джерли органлада келечилик этер нюзюр бла къуралгъан джамагъат биригиудю^[1]. «Политика партияланы юсюнден» законнга кёре (ст. 3, п. 1) политика партия Россия Федерацияны субъектлерини джарымындан асламысында келечиликлери болургъа керекди — элли мингден аз болмагъан (2010 джылдан башлаб — къыркъ бешден, 2012 джылдан башлаб — къыркъдан)^[1] член неда башха тюрлю официал къошулгъан адамы, аны тамадалыкъ органлары Россия Федерацияны территориясында болургъа керекди.

Россияда политика партияла кандидатларын бютеу сайлау должностлагъа эмда бютеу келечилик органлагъа теджерге хакълары барды. Аны тышында Кърал думагъа эмда джерли закон къураучу органлагъа сайлаулада кандидатланы списокларында ала теджейдиле.

Партияланы идеал типлери

Политологла Ричард Гантер бла Ларри Даймонд политика партияланы беш тюрлю «идеал» типин айрыдалыа:

элитаны партиялары,
халкъ/кёбчюлюк партияла,
миллет тамаллы партияла,
сайлау биригиуле бла
джамагъат къурулушланы, къымылдауланы партиялары.

Хар бу типда кесича юлешинеди: сёз ючюн, сайлау бириугиуле 1) индивидуал, 2) кёбчюлюкню партияларына (ингил. catch-all), 3) программа биригиулеге юлешинеди. Сёз ючюн, АБШ-ни Демократ Партиясы экинчи типге, АБШ-ни Республикан Партиясы уа — ючюнчюге киреди.

Партиясыз, бир партиялы, эки партиялы эмда кёб партиялы правительствола

Партиясыз системада официал халда къуралгъан партияла неда джокъдула, неда закон бла джасакъдыла. Партиясыз сайлаулада хар кандидат кеси ючюн барады, тарихде эм джарыкъ юлгюлени бири — Джордж Вашингтонну администрациясы бла АБШ-ни Конгрессини эки ал чакъырылыуу.

Бусагъатда талай «партиясыз кърал» барды. Асламысы бла ала абсолют монархияладыла: Оман, Бирлешген Араб Эмиратла, Иордания, Бутан (2008 дж. дери). Бу къраллада ачыкъдан политика партиялагъа джасакъ барды (Гана, Иордания), неда аланы къуралыулары ючюн себеб джокъду (Бутан, Оман, Кувейт). Кърал тамада кючлю болса, монархия болмайда, быллай система болургъа болады (Ливия).

Бир партиялы системада официал халда джангыз бир партиягъа эркинлик барды; аны орну закон бла бегитиледи эмда даусузду. Бу системаны бир кесек башха тюрлюлюгю болгъан типи барды — талай ууакъ партия болургъа болады, алай а ол партияла джангыз бир партияны алчылыгъын таныйдыла, къабыл этедиле (коммуст заманлада Болгария бла Польшада). Быллай болумда партияны ичинде болум, къралда болумдан эсе магъаналы болады. Бир партиялы системаны юлгюсю — СССР-ди.

Алчы партиялы системада оппозиция партияла бардылал, ала сайлаулагъа къошулургъа боладыла, алай а бу партияла властны къолгъа алыр къарыулары болмайды. Бир-бирде алчы партияла властны къолдан иерге унамай, сайлаулада джалгъан этиб турады, алай болса бир партиялы системадан башхалыгъы — официал халда кёб партиялыкъ система болгъаныды.

Эки партиялы система АБШ, Ямайка кибик къраллада барды. Мында эки алчы партия болады, ол партияланы бири да толу кёбчюлюкню алалмайды, сайлаулада хорласада талай процентге хорлайды.

Кёб партиялы системада халкъны ауазын алыр шансы болгъан талай партия болады.

Сёз ючюн Канада неда Уллу Британия кибик къраллада эки кючлю партияны тышында, джетишимлери бла аланы джете келген ючюнчю партия болургъа болады. Бир-бирледе бу партия экинчи оруннуда алыб къояды, алай а властха кеси джангыз келелмейди, правительство къураялмайды.

Бир-бирледе (юлгю: Финляндия) кючю бла юч тенг партия болургъа болады, хар биринде да кеси джангыз правительство къурар потенциал барды.

Алай а кёбюсюне кёб партиялы къраллада, бир партия властны къолгъа алалмайды, ол себебден коалиция правительство къураб бирге ишлерге керек боладыла (Ирландия).

Партияла бла политика къарамла

Коммунистлени джюрюшлери (Италия, 19-чу март 2005)

Политика партияла бла политика спектр бир-бири бла байламлыды. Ол спектрге кёре «солчу», «аралыкъчы» эмда «онгчу» партияла боладыла. «Солчулагъа» коммунистлени, социалистлени эмда социал-демократланы санайдыла, «онгчулагъа» уа — либералланы, консерваторланы эмда фашистлени (национал-социалистле да алагъа къошулуб, неда бир-бирде ультраонгчула деб да айтадыла). «Аралыкъчы» партияла политика спектрни хар кесегини да орта джорукъларын къабыл этедил. Партияланы кёбюсюнде фракцияла эмда агъымла бардыла, ала партияны официал политикасындан бир кесек айырыладыла.

Партияланы финансландырыу

Политика партияланы джоюмлары эмда финанслары бай членлерини спонсорлугъу бла неда аланы политика къарамларын джакълагъан организацияла бла адамланы болушлугъу бла къуралады. Политика партияланы кёбюсюнде (артыкъсыз да кърал оноугъа мадары болгъан партиялада) тюрлю-тюрлю интереслери болгъан къауумладан (уллу бизнес, сатыу-алыу биригиуле) лоббиси болады. Ачхала бла саугъаланы партия сайлау списокга къошар ючюнда алыргъа болады.

Партияны бояулары бла эмблемалары

Бютеу дунияда партияла белгили бир бетни (бояуну) кеслерине байлайдыла (кёбюсюне сайлауладан башхаладан айырылырча). Къызыл бет кёбюсюне сол партияланы бети болады: коммунистлени, социалистлени. Консерватив партияланы бетлери асламысы бла кёк бла къара болады. Джангыз АБШ-де республикан партияныкъы къызылды, демократланыкъы — кёкдю.

Гюл бет социал-демократланыкъыды, сары бет — либерализмни бетиди. Джашил джашиллени партиясыныкъы неда исламчы партияланы болады. Оранж бет миллетчиликникиди. Мор бла къараны фашистле бла неонацист партиялагъа байлайдыла.

Социалист партияланы классика эмблемасы джумдурукъда къысылгъан къызыл гюлдю. Коммунистле оракъ бла чёгючню хайырланадыла.

Политика партияланы нюзюрлери

Александр Солженицын, политика партияланы нюзюрлерини юсюнден айта, Троцкийни сёзлерин къайтарады^[2]:

Властны кючлер нюзюрю болмагъан партия, партия тюлдю.

Россия политика партияланы баш нюзюрлери «Политика партияланы юсюнден» Федерал законну 3-статьясыны 4-чю пунктунда белгиленнгенди:

джамагъат оюмну къурау;
гражданлагъа политика билим бериу;
джамагъат джашауну бютеу соруулары бла байламлы гражданланы оюмларын кърал властны органлары бла джамагъатха джетдириу;
тюрлю-тюрлю дараджалы сайлаулада кандидатланы теджеу.

Политика партияланы атлары

Партияны аты аны политика идеологиясын белгилерге боллукъду, сёз ючюн, Либерал-демократ неда Коммунист партия; неда аны баш нюзюрюн («Россияны Айнытыууну партиясы»); социал, миллет, дин неда башха къауумну келечиси болгъаны белгилерге болады: «Орус партия», «Аграр партия», неда уллу магъанасы болмагъан алай а эсде къалгъан бренд болургъа боллукъду («Яблоко» — Явлинский, Болдырев, Лукин).

Халкъла арасы политика биригуле

XIX эм XX ёмюрлени ичинде миллет партияла башха къралладагъы ала бла бир политика оюмлары болгъан партияла бла биригиб кёб тюрлю халкъла арасы къуралыш къурагъандыла. Юлгюге: Ишчилени Интернационалын, Социалист Интернационалны, Коммунист Интернационалны келтирирге боллукъду