Ататюркчюлюк

Модерн Тюркню къургъан Мустафа Кемал Ататюрк

Алты окъну белгиси

Ататюркню Бурсада халкъгъа сёзю

Ататюркчюлюк неда Кемализм (тюр. Atatürkçülük, Kemalizm) — империалист къралланы джарлы эм артха къалгъан миллетни бойсундурургъа излеб бардыргъан джюрюшюне къаршчы болуб къуралгъан, айгъакълы классны джакълыгъы бла хайырланмагъан, артха къалгъан джараусуз кърал органланы орнуна акъыл бла билимге таяннган органланы къураргъа излеген Мустафа Кемал Ататюркню идеологиясыды. Тюрк Республиканы конституциясында белгиленнгенине кёре, кърал Ататюркчюлюкню принциплерине таяна айныу джолда барады. Тюркню тышында Кемализм идеология, талай тюрлениу бла Азербайджанда да танылады.

Кемализмни тамалында 6 принцип барды («алты окъ» — тюр. Altı Ok). Биринчи тёрт окъ 1927 джыл белгиленнгендиле, артдан 1931 джыл алагъа дагъыда эки окъ къошулады. Алты окъну доктринасы тамамы бла 1937 джылны конституциясында бегитиледи.

«Алты окъ»

Республика

Республикачылыкъ (тюр. Cumhuriyetçilik) — идеалында конституцион демократ республикады, ол осман абсолют монархияны орнуна келгенди. Огъары властны сайлыныу принципи эмда ол властны халкъ аллында джууаб тутуууду. Тюрк 1923 джыл республика болуб баямланнганды.

Миллетчилик

Миллетчилик (тюр. Milliyetçilik) — идеалында гражданлары миллетине патриот болгъан миллет къралды. Гражданлыкъ бла миллетлик бир бирине келишеди. Биз таныгъан миллетчиликден Ататюркню миллетчилиги башха болгъанды, расизмден, пантюркизмден, фашизмден айрыды. Ататюрк миллетчиликни француз юлгюча кёргенди, мында Тюрк Республиканы бютеу гражданлары, къайсы миллетден болгъанларына къаралмай бир миллет баямланадыла (Францияда бютеу гражданла французлагъа саналадыла).

Халкъ

Халкъчылыкъ (тюр. Halkçılık) — классла арасы тенгсизликлеге къаршчы кюреш. Халкъчылыкъ миллетчилик бла байламлы болгъанды, мында тюрк джамагъатны бирлиги эмда халкъны башчылыгъы баямланнганды.

Лаиклик

Лаиклик, секуляризм (тюр. Laiklik) — къралны лаик болууу эмда динни къралдан айрыууду. Кемалны биринчи реформаларыны бири шерият хакъны къоратыу болгъанды. Андан сора, окъуу, дин органладан сыйырылыб, окъуу министерствогъа бойсундурулгъанды.

Биз динни сыйын бек кёребиз. Фикир бла сагъышны джаулары тюлбюз. Джангыз излемибиз дин ишле бла кърал ишлени бир-бирлерине къатышдырмауду. Реакционерлеге шанс бермезге керекбиз.

Къралчылыкъ

Этатизм, къралчылыкъ (тюр. Devletçilik — тюр. Devlet: кърал) — къралны ролю баш болгъан, алай а къатыш экономиканы къурууду. Кертиликде, гитче энчи сектору болгъан национализация этилген экономикагъа келтиреди.

Реформала

Реформизм (тюр. İnkılapçılık) — вестернизациягъа эмда эски адетле бла кюрешге курсду, прогресс бла джарыкълыкъгъа таянады. Француз журналист Морис Перногъа Ататюрк былай айтханды:

Бизни политикабыз, бизни адетлерибиз, бизни имтиниулерибиз Тюркню европачы кърал этерге джораланнганды, андан да тюзюрек Кюнбатышха бурулгъан кърал этерге.

Политиканы вестернизациясыны юлгюлерине тюрк тилни латин алфавитге кёчюрюу бла тиширыулагъа сайлау хакъла берилиуню санаргъа боллукъду.

Ататюркчюлюк идеология

Кемализм, башында ачыкъланнган кибик талай принциплери эмда политикасы болгъан идеологияды. Миллет эм модерн кърал типди. Халкъны бир къауумлары ататюркчюлюкню Тюрк Республиканы тамал доктринасы эм идеологиясы кибик къабыл этеди. Кемализм империализмге къаршчы миллетчилиги, капитализмге къаршчы халкъчылыгъы эм къралчылыгъы, реакционизмге къаршчы лаиклиги эм къралчылыгъы бла, консерватизмге къаршчы революционизми бла, олигархиягъа къаршчы республикачылыгъы бла чыкъгъан идеологияды.

Кемализм, бек кёб адам эмда къауум джанындан онгнга эмда солгъа альтернатива болгъан «ючюнчю джол» кибик танылады. Нек десенг, 1920-чы джыллада энчи системалы Тюркню излемлеринден кюч алгъан классла арасы къаугъада къуралгъан «Толу Эркинлик» бла «Антиимпериализмни» джолуна чыкъгъан идеологияды.

Башха къауум, кемализмни солчу идеологиягъа санайды, аны ючюнчю джолгъа санагъанланы, Кемализмни политика тышына атаргъа кюрешгеннге эмда къуру бир сагъыш системада чеклендирирге излеген кибик терслейдиле. Аны бла къалмай, аланы онгчула дейдиле эмда кемализмни онгчу идеология саналмагъаны себебли, солда саналмамасы ючюн кюрешген адамлагъа санайдыла. Бу сагъышха кёре миллетчилик солгъа тыйгъыч тюлдю. Насер, Неру, Лумумба кибик миллет-къутхарыу кюрешни джигитлери да кеслерин солчу кибик танытханлыкъгъа аны бла бирге да миллетчи болгъандыла деген акъыл орун алады.

Кемализм бла аскер

Ататюркню «не униформа не да политика» принципи аллай бир къатыды, кеси президент болгъандан сора, халкъны аллына къуру граждан кийим бла чыкъгъанды. Маршал униформаны киерге эркинлиги болгъан заманда, эмда аскер тамыры болмагъан кърал башчыланы официал чыгъышлада униформа кийген заманла болгъандыла.

Кемализмни аскер ангылайышы, тюрк аскерни хар чыгъышындан сора казармаларына джыйылыргъа керекди деген ангылам бла ачыкъларгъа боллукъду. Чырт бир аскер хунта Кемализм бла Ататюркню идеологиясындан кетмесе властда къалалмаз. Быллай идеологиялыкъ тамалла аскерни властны тюрлендирсе да, эрлай кърал оноудан кетиуюне себеб болады.

Кемализм бла джаш тёлю

Ататюрк, бек кёб сёзюнде, республиканы политика властлагъа тюл, джаш тёлюге аманат этгенин ачыкълагъанды. Муну эм тамал себеблери — джаш тёлюню джангылыкълагъа ачыкъ болгъанлары, тамыры бла тюрлениуледен къоркъмагъанлары, андан да иги тамбланы сагъышын этгенлериди.

Джаш адамланы толу энергиялы болгъанлары да бу болумну эткилеген сылтауланы бириди. Джылла озсала, энергиясы азалгъан адам, кюч-къарыу кёргюзюрге керек болгъан тамырлы тюрлениуледен къоркъа башлайды.

Кемализм бла тиширыу

Тюрк тиширыуну болумуну игилешиую тамыры бла болмаса да, Ататюркден алгъаракъ башланнганды. Кемалистлик Тюркню кёзюуюнде эсе уа къызыуланнганды. Къыз сабийлеге ал эмда орта школлагъа барыргъа эркинлик 1858 джыл берилгенди. Акушер школ, къыз санат школ эмда къыз устаз школ ол заманлада ачылгъанды. Биринчи тиширыу джазыучула, басма органла да ол заманлада тууадыла. Биринчи тиширыу къуралыш эсе уа къазауатны заманында джаралылагъа болушур ючюн 1867 джыл къуралгъанды. Экинчи конституцион монархияны заманында тиширыуланы болумларында талай тюрлениу болады. Биринчи къыз лицей, 1913 джыл Стампулда ачылады. Халиде Эдип Адывар, Тиширыу Хакъланы Джакълау организация къурайды (Müdafaa-i Hukuku Nisyan). 1914 джыл бусагъатдагъы аты бла Къыз Техника Баш Устаз Школ ачылады. 1921 джылда уа Техника бла Адабият факультетлеге къызла эркиши класслагъа киредиле.

Тиширыуланы «граждан» статусларына къаршчы чыкъгъаны депутатланы саны кёбчюлюк болгъан парламентде эм Миллет Къутулуу Къазауатны ичинде тиширыуну аллында баргъан джамагъатлада тиширыулагъа берилген хакълача хакъ берир ючюн ал атламла этилгендиле. Тюрк тиширыу 1934 джылны 5-чи декабрында сайларгъа эмда сайланыргъа хакъ алгъанын да, демократияны бешигине саналгъан Франция бла Швейцария кибик къраллада тиширыулагъа бу хакъ берилмегенди.

Джибериуле

• Миллетчилик. Ататюрк былай айта эди… (орус.)
• Turkish Association for Secularism and Kemalism (TASK) (ингил.)
• Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) (Republican People's Party) (тюр.)
• Türkiye Gençlik Birliği (TGB) (Turkey Youth Union) (тюр.)
• Kemalist İzciler (Kİ) (Kemalist Ideology Group) (тюр.)
• Kemalist İzciler Forum (KİF) (Kemalist Ideology Forum) (тюр.)

Къайнакъла:

Викигёзенде (Wikimedia Commons) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Мустафа Кемаль Ататюрк.