Къабарты-Малкъар

Википедия — эркин энциклопедияны статьясы.

Координатла: 43°35′ N 43°24′ E / 43.583333° N 43.4° E (G) (O)

Къабарты-Малкъар Республика
Россияны картасында Къабарты-Малкъар Республика
Административ билгиле
Къралы Россия Россия
Статусу Республика
Ара шахары Нальчик
Башха шахарлары Прохладный, Басхан, Нарткъала
Башчысы Юрий Коков
Правительствону башчысы Мусукланы Алий
Къуралыууну датасы 1-чи сентябрь 1920 дж
Официал сайты www.kbr.ru
География билгиле
Майданы 12 470 км²
Демография билгиле
Халкъы 859 800[1] адам (2010)
Басыннганы 68,9 адам/км²
Тил(лер)и къабарты, малкъар, орус тилле
Миллет къурамы къабартылыла, малкъарлыла, оруслула
Къабарты-Малкъарны физика картасы

Къабарты-Малкъар Республика (орус. Кабардино-Балкарская Республика, къаб.-черк. Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэ) — Россия Федерацияны къурамында республикады. Шимал-Кавказ Федерал бёлгеге киреди. 1922 джылны 1-чи сентябрында къуралгъанды. Ара шахары Нальчикди.

Чеклери[тюзет | кодну тюрлендир]

Шималда Ставрополь край бла, къыбылада Шимал Тегей эмда Гюрджю бла, кюнбатышда Къарачай-Черкесия бла чеклешеди.

Географиясы[тюзет | кодну тюрлендир]

Россияны банкыны эскериу ачхасыны реверси

Республика асламысы бла Шимал Кавказны тауларында орналыбды, шимал кесеги тюздеди.

Къыбыласында Уллу Кавказны тёрт тау тизими созулубдула — Мел, Къаялы, Къабыргъа эмда Баш (неда Сууайыргъан) тау тизимле

  • Эм мийик нохтасы: Минги Тау (5 642 м)
  • Шималдан къыбылагъа эм узун джери: 167 км;
  • Кюнчыгъышдан кюнбатышха эм узун джери: 123 км.

Климаты[тюзет | кодну тюрлендир]

Климаты континетлиди. Январны орта температусрасы −4С башлаб (тюзледе) −12С дериди (таулада), июлда уа +23С башлаб +4С дери. Джылда джауумла 500—2000 мм.

Экосистемасы[тюзет | кодну тюрлендир]

Тюзлеринде къара топуракъла эмда къаралдым-каштан топуракъла, тауланы къабыргъаларында — тау-джайлыкъ топуракъла джайылгъандыла.

Республиканы территориясыны 1/10 чегетди. Суу джагъалада — чапыракълы чегетле. 800—1600 м мийикликде — кенг-чапыракълы чегетле (асламысы бла чынар чегетле), 2200 м дери — зыгыт (асламысы бла нарат). 2000—2400 м мийикликледе субальпий джайлыкъла . 2400 м мийикликде — альпий джайлыкъла джайылгъандыла.

Сютичиучюледен барс, шакал, бёрю, къара айю, къундуз, джур, къабан, кавказ къашха эчки, джугъутур джайылгъанды. Къанатлыланы ичинде эм бек джайылгъан — сарычыпчыкъ, джаз тауукъ эмда бёденеди.

Къабарты-Малкъарны территориясында «Минги тау тийреси» миллет парк , Къабарты-Малкъар мийик тау заповедник орналгъандыла[2].

Суулары[тюзет | кодну тюрлендир]

Кёллери[тюзет | кодну тюрлендир]

  • Кёк кёлле
  • Тамбий кёл

Бешминглик тёппеле[тюзет | кодну тюрлендир]

Тарихи[тюзет | кодну тюрлендир]

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Къабарты-Малкъарны тарихи.
Кавказны 1213 джылгъы картасы

1922 джыда Къабарты-Малкъар автоном область къуралады, 1936 джыл статусу АССР-ге дери чыгъарылады.

Уллу Ата Джурт къазауатны джылларында Къабарты-Малкъарда 115-чи Къабарты-Малкъар атлы дивизия къуралады, ол Кавказ ючюн сермешиуде эмда Сталинград сермешиуде кесин джигит кёргюзеди. 1942 джылда республиканы асламысы немецлени тюблерине тюшеди. 1943 джылны январында республиканы бютеулей немецледен ариулайдыла. 1944 джылны 8-чи мартында малкъар халкъны кёчюрюлюуюнден сора республикагъа Къабарты АССР ат бериледи, 1957 джыл джангыдан Къабарты-Малкъар АССР ат алады. 1992 джылдан башлаб бусагъатдагъы — Къабарты-Малкъар Республика деген атын алады.

Халкъы[тюзет | кодну тюрлендир]

  • Халкъы — 859 800 адам (2010)
  • Басыннганы — 68,9 адам/км² (2010)
  • Шахарчыла — 54,5 % (2010)
Миллет 1926 1939 1959 1970 1979 1989[3] 2002[4] 2010 1
Сан % Сан % Сан % Сан % Сан % Сан % Сан % Сан %
Къабартылыла 122.402 60,0 % 152.237 42,4 % 190.284 45,3 % 264.675 45,0 % 303.604 45,5 % 363.494 48,2 % 498.702 55,3 % 490.453 57,0 %
Малкъарлыла 33.197 16,3 % 40.747 11,3 % 34.088 8,1 % 51.356 8,7 % 59.710 9,0 % 70.793 9,4 % 104.951 11,6 % 108.577 12,6 %
Оруслула 15.344 7,5 % 129.067 35,9 % 162.586 38,7 % 218.595 37,2 % 234,137 35,1 % 240.750 31,9 % 226.620 25,1 % 193.155 22,5 %
Тюрклюле2 39 0,0 % 96 0,0 % ? ? 350 0,1 % 2.033 0,3 % 4.162 0,6 % 11.053 1,2 % 13.965 1.6 %
Тегейлиле 4.078 2,0 % 4.608 1,3 % 6.442 1,5 % 9.167 1,6 % 9.710 1,5 % 9.996 1,3 % 9.845 1,1% 9.129 1,1 %
Эрменлиле 255 0,1 % 1.119 0,3 % 1.421 0,4 % 2.033 0,3 % 2.184 0,3 % 3.512 0,5 % 5.342 0,6 % 5.002 0,6 %
Украинлиле 17.213 8,4 % 11.142 3,1 % 8.400 2,0 % 10.362 1,8 % 12.139 1,7 % 12.826 1,7 % 7.592 0,8 % 4.800 0,6 %
Корейлиле ? ? % ? ? % 1.798 0,4 % 3.773 0,6 % 4.949 0,7 % 4.983 0,7 % 4.722 0,5 % 4.034 0,5 %
Чыганлыла 63 0,0 % 145 0,0 % 416 0,1 % 1.076 0,2 % 1.713 0,3 % 2.442 0,3 % 2.357 0,3 % 2.874 0,3 %
Черкеслиле 18 0,0 % ? ? % 166 0,0 % 303 0,1 % 499 0,1 % 614 0,1 % 725 0,1 % 2.475 0,3 %
Татарлыла 449 0,2 % 1.400 0,4 % 1.608 0,4 % 2.481 0,4 % 3.058 0,5 % 3.005 0,4 % 2.851 0, 3 % 2.375 0,3 %
Азербайджанлыла 5 0,0 % 62 0,0 % 257 0,1 % 633 0,1 % 1.984 0,3 % 2.024 0,3 % 2.281 0,3 % 2.063 0,2 %
Тау чууутлула 1.473 0,7 % ? ? % 2.219 0,5 % 2.546 0,4 % 612 0,1 % 3.178 0,4 % 198 0,0 % ? ? %
Немецле 2.674 1,3 % 5.327 1,5 % 903 0,2 % 5.262 0,9 % 9.905 1,5 % 8.569 1.1 % 2.525 0,3 % ? ? %
Башхала 6.796 3,3 % 13.269 3,7 % 9.527 2,3 % 15.591 2,7 % 20.309 3,0 % 23.183 3,1 % 21.730 2,4 % 21.037 2,4 %
Бютёулей 204.006 100% 359.219 100% 420.115 100% 588.203 100% 666.546 100% 753.531 100% 901.494 100% 859.939 100%
1 2269 адам миллетин белгилемегенди. 2Ахыска тюркле бла бирге.

Джерлешимлери[тюзет | кодну тюрлендир]

10 минг адамдан аслам адам джашагъан джерлешимле
2010 джылны 1-чи январына кёре[5]
Нальчик 269,0 Чегем 18,3
Прохладный 60,0 Нартан 12,3 (2002)
Басхан 37,7 Шалушка 11,2 (2002)
Нарткъала 33,4 Экинчи Чегем 10,6 (2002)
Майский 27,3 Исламей 10,6 (2002)
Дугулубгей 20,4 (2002) Кенже 10,3 (2002)
Тырныаууз 20,1 Заюково 10,3 (2002)
Терк 20,0 Хасанья 10,2 (2002)

Административ бёлюнюую[тюзет | кодну тюрлендир]

Къабарты-Малкъарны Республикасы территория юлешиу

Экономикасы[тюзет | кодну тюрлендир]

Республиканы экономисыны тамалы эл мюлкдю.

Промышленносту[тюзет | кодну тюрлендир]

Электрокъууат да айный барады, регионда талай гидроэлектростанция ишлейди, бютелей къарыуу — 126,6 МВт, джылгъа 478 млн кВт·сагъ чгъарадыла:

  • Аушигер ГЭС (60,0 МВт; 222,0 млн кВт·сагъ джылгъа),
  • Къашхатау ГЭС (65,1 МВт; 241,0 млн кВт·сагъ джылгъа),
  • атылтыб ишлемез халгъа келтирилген Басхан ГЭС (25,0 МВт; 79,0 млн кВт·сагъ джылгъа),
  • талай гитче ГЭС ишлейди (бютеулей къарыуу 5,5 МВт чгъаргъаны 14,9 млн кВт·сагъ джылгъа),
  • Зарагиж (15,6 МВт) эм Огъары Малкъар ГЭС-лени къурулушлары барады (15,6 МВт),

Белгиле[тюзет | кодну тюрлендир]