Самтер форт ючюн сермешиу
| Самтер форт ючюн сермешиу | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| АБШ-да граждан къазауат | |||||||||
 Самтер фортну бомбалау (1861) Джордж Эдвард Перинни сураты (1837-1885). | |||||||||
| |||||||||
| Къаршчыла | |||||||||
.svg){kind=small} Американы Бирлешген Штатлары (Бирлик/Федерация) |
.svg){kind=small} Американы Конфедератив Штатлары (Конфедерация) | ||||||||
| Аскер башчыла | |||||||||
| Роберт Андерсон
|
Пьер Борегар
| ||||||||
| Кючлери | |||||||||
| Гарнизон (80 аскерчи)[1] |
Къыбыла Каролинаны милициясы (500 аскерчи)[1] | ||||||||
| Къоранчла | |||||||||
| 4 джаралы | 5 джаралы | ||||||||
Самтер форт ючюн сермешиу (ингил. Battle of Fort Sumter; 12—13 апрель 1861 джыл) — Къыбыла Каролина штатны Чарльстон шахарыны къатындагъа Самтер фортну блокадасы, бомбалауу эмда алыуу болгъанды. Бу сермешиу, АБШ-да граждан къазауатны башланыууна формал чурум болгъанды.
Тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]Къыбыла Каролина, Линкольнну 1860 джылда сайлаулада хорлагъанындан сора кёб турмай сецессиясыны юсюнден баямлайды, 1861 джылгъа дагъыда алты къыбыла штат быллай баямлаула этедиле. 7-чи февралда джети штат, Американы Конфедератив Штатларыны болджаллы конституциясын мюкюл этедиле эмда Алабама штатдагъы Монтгомери шахарны болджаллы ара шахар этедиле. Февралда Вашингтонда мамырлыкъ конференция джыйылады, алай а кризисни тыялмайды. Къул тутхан башха штатла Конфедерациягъа кирирге унамайдыла.
Конфедерацияны аскерлери Самтерден къалгъан тёрт федерал фортну кючлейдиле, президент Бьюкенен официал халда протест этеди, алай а аскер акцияладан артха турады, эмда аскер хазырланыула бардырыргъа таукел болмайды. Массачусетс, Нью-Йорк эмда Пенсильвания штатланы губернаторлары эсе уа сауут сатыб алыб башлайдыла, кеси разылыгъы бла адамланы да джыядыла.
1861 джылны 4-чю мартында Линкольн, президент антын этеди. Кесини инаугуарция сёзюнде Конфедерацияны закон тышында болгъанын, алай а къыбыла штатлагъа къаршчы аскер кючню хайырланмазгъа, къул тутууну закон тышы этмезге сёз береди, аны бла бирге федерал мюлкню джакълар ючюн аскер кючню хайырландырлыгъын да билдиреди.
Къыбыла штатла Вашингтоннга делегация джибередиле, ала сыйырылгъан федерал мюлк ючюн тёлерге хазыр болгъанларын эмда Бирлешген Штатла бла мамырлыкъ келишиу алыргъа излегенлерин билдиредиле. Линкольн, Конфедерацияны келечилери бла кёрюшюрге унамайды. Конфедерацияны правительствосу легитим тюлдю, эмда ала бла кёрюшюулеге къошулуу, аланы суверенитетлерин эмда легитимлиликлерин таныугъа саналлыкъды деген оюмну айтады. Алай а, кърал секретарь Уильям Сьюард официал болмагъан, арты да джетишимсиз бошалгъан кёрюшюулени бардыргъанды.
Къуршалау эмда кёрюшюуле
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Къыбыла Каролинаны айырылгъан заманында Чарльстон гаванда талай форт болгъанды, алай а федерал гарнизонла джокъну орнунда болгъандыла. Президент Бьюкенен гарнизонну джангы командири этиб майор Роберт Андерсонну салады. Андерсон бир джанындан кентуккичи болгъанды, юй бийчеси уа джорджиячы, кеси да къул тутууну джакълагъанды. Къыбылакаролиначыланы рахатлатыр умут бла салыннганды ол.
Къачха Къыбыла Каролинаны башчылары Чарльстон гаванда федерал мюлкню конфискациясы керек иш болгъаны оноугъа келедиле. Тиклик ёсе барады, ахырында форт блокадагъа тюшеди. Гаванда талай форт болгъанды, аланы ичинде Самтер бла Мольти. Мольти эм эски форт болгъанды, гарнизонну штабы да анда орналгъанды. Алай а аны баш нюзюрю артиллерия батарея болгъанды, ол гаванны тенгиз джанындан джакълар мурат бла къурулгъанды, къара джер джанындан эсе уа джакъланмагъанды. Самтер форт эсе уа, тамам терсине, ол заманлада дунияны эм деменгили фортларыны бирине саналгъанды. 1860 джылгъа бютеу къурулуш ишле бошалгъандыла, алай а анда маякны кереклисине къарагъан джангыз бир аскерчи болгъанды.
Андерсон гаваннга келгенинде, Мольти фортда 85 аскерчи къолунда болады. 1860 джылны 26-чы декабрыны кечесинде Мольти фортну тобларын джараусуз этиб, аскерчилери бла бирге Самтер фортха кёчеди. Къыбыла Каролинаны правительствосу бу ишлени законсуз санаб, фортну эвакуациясын даулайды. Президент Бьюкенен алкъын орнунда эди да, ол фортну къоратыргъа унамайды, эмда аннга болушлукъ экспедиция къурады.
Фортда ичер суу бла азыкъ ахырына келедиле. 9 январда Чарльстонну бухтасына «Кюнбатышны Джулдузу» атлы уллу пассажир кеме киреди, анда Самтерге деб азыкъ эмда ичер суу, гарнизонун кючлендирир ючюн да 200 аскерчи болгъанды. Алай а Куммингс-Пойнтдагъы фортну артиллериясы талай тоб атханында, сауутсуз кеме ызына бурулады. Батареяда къуллукъ этгенле, штатда джангыз болгъан «Цитадель» атлы къыбылакаролиначы аскер колледжни кадетлери боладыла. Андерсон эсе уа «Къыбыланы Джулдузуна» тоб бла болушлукъ этмейди. АБШ-ны къоруулау министри Дж. Флойд джиберген инструкциясында «агрессияны провокация этер къаллай да болсун акциядан» къачыуну излегенди[2].
Экинчи кюн дагъыда бир магъаналы болуу келеди: 10 январда Флорида, Бирликден чыгъады. Федерал отрядланы бири Пикенс фортха кетеди, аны бла американ тенгиз джагъада Самтер кибик дагъыда бир форт къуралады.
Конфедерацияны къуралыуундан сора, аннга къошулгъанланы аллында соруу чыгъады: фортланы къурутуу — штатны ич ишинеми саналады, огъесе аны оноуун Монтгомеридеги правительство этергеми керекди. Къыбыла Каролинаны губернатору Фрэнсис Пикенс (1858—1860 джыллада Эресейде посол болуб тургъанды) ол ишни штатны компетенциясында болгъаннга саналгъанды. Андан сора да фортну кючлерге излеуде не къадар агрессив болургъа кереклиги да сюзюлгенди, Джефферсон Дэвис, Линкольн кибик агрессия бла терслениуден къачаргъа керек болгъан оюмда болгъанды. Эки джандан да, биринчи чабхан нейтрал штатланы джакълыкъларындан къуру къаллыкъларын ангылагъандыла. Линкольнну инаугурация сёзюнден сора беш штат, сецессиягъа къаршчы чёб атхандыла, аланы ичинде Виргиния да, ол себебден Линкольн, Виргинияны джагъын сакълар ючюн, Самтер фортну эвакуация этилиуюн излегенди.
Мартда, Чарльстондагъы къыбылакаролиначы кючлеге башчылыкъгъа инарал Борегар салынады. 1-чи мартда президент Дэвис аны чынын бригада инаралдан толу инаралгъа дери кёлтюреди, Конфедерацияны аскерлерине башчы этиб, Самтер фортну блокадасын бардырыргъа буйрукъ береди. Борегар, фортну эвакуациясын излеулени къайтарады, эмда Чарльстондан фортха азыкъ келмез ючюн бютеу амалланы алады. Фортну энчи азыкъ къайнакълары тауусулгъанны орнунда болгъандыла. Борегар аскерлерин хазырландырыуун кючлейди, асламысы бла артиллериячылагъа эс бёледи. Сейири — Андерсон, Борегарны Вест-Пойнтда артиллериячы инструктору болгъанды, эки офицер да бир-бирлерин иги таныгъандыла, ол заманлада тенглик да джюрютгендиле. Мартны эки джан да хазырланыулада ётдюргендиле.
4-чю мартда президент Линкольн фортдагъы азыкъ къайнакъланы, ол санагъандан эсе аз болгъанын биледи. Сау айны ол оноуун этелмейди, 29-чу мартда оноу къабыл этиледи: федерал аскер, флотну талай кемесини джагъында азыкъ бла улоу кемелени джиберирге керекди. Экспедициягъа командир Густавус Ваза Фокс болады. 6 апрель 1861 джыл Линкольн, губернатор Фрэнсис Пикенсге фортну азыкъ бла баджарыргъа излегенин, эмда ары не адам кюч, не да сауут салыргъа излемегенин билдиреди.
Ол заманда Линкольн, джашыртын Флорида штатдагъы Пикенс фортну кючлер ючюн экспедиция къураргъа планлайды. Операцияны джюрютюрге Джон Уорденнге тюшеди. Самтер бла Пикенсге экспедицияла бир заманда хазырланнганлары себебли, халатла да боладыла, сёз ючюн Самтерге барлыкъ экспедицияны флагманы «Powhatan» кеме джангылыш бла Пикенс форт таба кетеди[3]. Пикенс фортну кючлеу буйрукъгъа къараб, Самтерге экспедицияны да айтылгъаныча мамыр халы болмагъанын оюм этерге боллукъду.
Къалай да болсун, Конфедерацияны правительствосу «Самтер экспедицияны» мамыр халына ийнанмайдыла. Не да ала блокаданы созулурун излемейдиле. 9 апрелде Монтгомериде правительство джыйылады эмда фортха от ачаргъа оноу этеди. Джангыз кърал секретарь Роберт Тумбс къаршчы чыгъады бу оноугъа: бу чабыу «шималда къаллай да болсун шохубуз къалмазча этерикди» дейди президент Дэвисге.
Правительство оноу этиуде экиакъыллы болады. Аскер секретарь Борегаргъа телеграмма джибереди: Борегар, фортха аскер болушлукъ келгенин ангыласа, эрлай эвакуациясын излерге керекди, унамасала уа ситуацияны кесини къарамы бла тындырыргъа керекди.
11-чи апрелде Борегар, Самтер фортха ультиматум джибереди. Ол Фоксну эскадрасын джууукълашханын билгенди. Конфедерацияны вице-президенти Александр Стефенс, кечирек былай джазады: «Инарал Борегар, Самтер фортха федерал флотну бек джууукълашхынчы от ачмагъанды… ол эки джанындан да отха тюшерге излемегенди»[4].
Андерсон ультиматумну унамайды. «Фортну ууакъ кесеклеге ууатмасагъыз да, талай кюнден ачдан кесибиз ёллюкбюз» деб джууаб этгенди дейдиле. Фортда сауут къайнакъла бир кюннге джетеригин билген Андерсон нек ультиматумгъа огъай дегени белгили тюлдю. Фоксну эскадрасына ышаннганда да болур — планнга кёре, ол флот ары танг аласында келирге керек болгъанды. Алай а Андерсон ол пландан хапарлы болгъаны-болмагъаны белгили тюлдю.
Бомбалау
[тюзет | къайнакъны тюзет]
1861 джылны 12-чи апрелинде сагъат 03:20 Андерсоннга отну бир сагъатдан ачыллыгъын билдиредиле. 04:30 Джонсон фортдан атылгъан мортира тоб Самтер фортну башында атылады, аны бла от башланады. Джонсон бла Мольтри фортланы 43 тобу эмда Чарльстон гавань бла Каммингс-Пойнтда джюзген батареяла от ачадыла. Белгили сецессиячы Эдмунд Руффин къазауатны башланырына къарар ючюн, Чарльстоннга кеси келеди, билдириу атыудан сора биринчи атыуну ол этеди фортха. Самтер 2,5 сагъатны джууаб бермейди.
Андерсон, Фоксну эскадрасын сакълагъан болур да. Флот Чарльстоннга 03:00 бола келедиле, алай хазыр болургъа заманлары джетмейди, флагман а уа джангылыб башха джерге джюзгени себебли келмейди. Ингирге штурм башланады, кемеле да гавангъа кирелмейдиле[5].
Сагъат 07:00 болуб, капитан Эбнер Даблдэй, Самтер фортдан Каммингс-Пойнтдагъы батареягъа биринчи атыуну этеди. Алай а фортда къуру 60 тоб болгъанды. Форт, кемелени артиллерия атышларындан джакълы болса да, джер джанындан джакълы болмагъанды. Атыш 34 сагъат барад: ингирден башлаб, бютеу кече эмда эртденбла. Фоксну эскадрасы, келмезлик флагманны сакълаб, тенгизде сирелгенди. Шторм да тохтамагъанды. Къралны башха къыйырында, 12-чи апрелде федерал аскерле Джон Уорденни башчылыгъы бла Пикенс фортну кючлейдиле.
Капитуляция
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Фортну ара флагштогу ауады. Джангыны къургъунчу, Конфедерацияны парламентёрлары келедиле (полковник Виглафф), ала байракъны тюшюую фортну капитуляция этген магъанагъамы келеди деген сорууну бередиле. Андерсон, отну тохтатыргъа разы болады. Заман — 14:00 сагъат 13 апрель 1861 джыл эди.
Капитуляцияны шартлары ингирге келишдириледиле, эмда 1861 джылны 14-чю апрелинде сагъат 14:30 болуб, гарнизон фортну къояды. Атышыуну заманында бир аскерчи да ёлмейди, джангыз 5 шималчы бла 4 къыбылачы джаралы боладыла. Капитуляция этиуню джангыз бир шарты болгъанды — АБШ-ны байрагъыны сыйына аталыб 100 залпдан салют этиу, ол салютну заманында тоб окълагъа от тюшеди, ала атыладыла, бир аскерчи ёледи (Дэниэль Хоу), талай артиллериячы да джаралы болады, бири — Эдвард Гэлуэй ёлюмлю джарала алады. Граждан къазауатны биринчи къурманлары ала боладыла. Бу сылтаудан салют тохтатылады, джаралыла Чарльстондагъы госпиталгъа кёчюрюледиле. Къалгъан гарнизон Фоксну эскадрасындагъы «Baltic» кемеге кёчюрюледиле.
Фортну байрагъын, Андерсон биргесине шималгъа алады.
Эсебле
[тюзет | къайнакъны тюзет]Самтерде болгъан ишле къазауатны башланыууна сигнал болгъандыла. Шимал, Къыбыланы провокация бла къазауатха зорлагъанды деген оюм барды. Андерсон, фортда сауут къайнакъ болмагъанын биле тургъанлай ультиматумну унамагъаны да анданды дейдиле. Джефферсон Дэвис былай джазгъанды:
|
Бизни агрессорла кибик кёргюзюрге излемле, белгили басняда къозуну бёрюге тарыгъыуу кибик тамалсыздыла. Чабхан хаманда биринчи атыуну неда биринчи урууну этиб башламайды. | 
|
Александр Стефенс, башында айтылгъанча, фортха атыуну, Фоксну эскадрасы келгени ючюн болгъаннга санайды. Ол оюмну тарихчи Чарльз Рамсдел да тутады, аннга кёре — фортха флотну азыкъ ташыгъан сылтау бла джибериб Линкольн, Конфедерацияны биринчи атыу этерге зорлагъанды[6].
Башха оюм да барды: Къыбыла, Шималны провакация этгенди. Бу оюмну 1861 джыл К. Маркс ачыкълайды: «…сецессиячыла кеслерини дауурлу аскер чыгъышлары бла, Бирликни правительствосун пассив ролундан чыгъарын зорлагъандыла эмда къуру аны ючюн Чарльстонну къатында Самтер фортну бомбалагъандыла. 11-чи апрелде инарал Борегар, фортну командири майор Андерсон бла кёрюшюулени заманында фортну азыкъ бла къуру юч кюннге баджарылгъанын билгенди, ол себебден ол болджалдан сора форт кеси, тирелмей капитуляция этерин ангылагъанды. Ол болмаз ючюн, сецессиячыла экинчи кюн огъунакъ, танг аласында (12-чи апрель) бомбалауну башлагъандыла, талай сагъатдан ол фортну тюшюуюне чурум болгъанды»[7].
Федерал аскер фортха, Шимал Вирджинияны аскерини капитуляциясындан сора талай кюнден къайтханды — фортну тюшюуюнден сора тамам 4 джыл озуб — 14 апрель 1865 джыл.
Дагъыда къарагъыз
[тюзет | къайнакъны тюзет]Джибериуле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Civil War Harper's Weekly, April 27, 1861 (ингил.). sonofthesouth.net. Тинтилгенди: 11 май 2014.
- The Attack on Fort Sumter (April 12-13, 1861) (ингил.). civilwarhome.com. Тинтилгенди: 11 май 2014.
Къайнакъла:
|
 Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Самтер форт ючюн сермешиу.
|
