АБШ-да граждан къазауат

АБШ-да граждан къазауат
Сагъат бурулгъаныча: Гётисбергде джесирленнген конфедератла; Хиндман форт ючюн сермешиу, Арканзас; Роузкранс Стоунз-Риверде, Теннесси.
Баргъан кёзюую 12 апрель 1861 — 26 май 1865 Баргъан джери Асламысы бла къыбыла штатлада. Чуруму Къул тутхан къыбыла штатланы сецессиясы. Эсеби Бирликни хорламы; Реконструкция; Къул тутууну къурутуу.
Къаршчыла
Американы Бирлешген Штатлары (Бирлик/Федерация)	Американы Конфедератив Штатлары (Конфедерация)
Аскер башчыла
Авраам Линкольн, Улисс Грант	Джефферсон Дэвис, Роберт Ли
Къоранчла
360 минг ёлген, 275 200 джаралы	260 минг ёлген, 137 минг джаралы

АБШ-да граждан къазауат (ингил. American Civil War), Шимал бла Къыбыланы къазауаты — аболиционист штатла (Шимал) бла 11 къул тутхан штатны (Къыбыла) арасында 1861—1865 джыллада бардырылгъан къазауатды.

Къазауат, Самтер фортха атыу бла, 1861 джылны 12-чи апрелинде башланнганды, 1865 джылны 26-чы майында, генерал К. Смит башчылыкъ этген аскерни джесирлениую бла, бошалгъанды. Къазауатны баргъанында 2 минг чакълы бир сермешиу болгъанды. Бу къазауатда, АБШ-ны тарихинде къазауат болуб эм кёб къурман берилгенди.

Къазауатны чурумлары

XIX ёмюрню биринчи джарымында АБШ-да эки система къуралгъанды — къыбылада къул тутуу, шималда капитализм. Бу эки система бир-бирине келишмеген социал-экономика формация болгъандыла. АБШ федерация болгъаны себебли, хар штат кесини политикалыкъ, экономикалыкъ джашауун айры бардыргъанды, интеграция процессле акъыртын баргъандыла. Ол себебден аграр Къыбыла бла индустриял Шимал, экономика джанындан эки айры районнга айырлгъандыла.

АБШ-ны шималына саудюгерле эмда эмигрантланы асламысы джол алгъанды. Бу регионда машина ишлеу, металл джарашдырыу, дженгил промышленностну асламысы орналгъанды. Мында урунуу кючню асламысы эмигрантладан къуралгъанды. Шималда ишчи къолла джетишгендиле, демография болум иги, адамланы джашау дараджаларында джетерли болгъанды. Къыбылада эсе уа болум тамам терсине болгъанды. АБШ Американ-мексикан къазауатны эсебинде къыбылада кёб джерге ие болгъанды. Бу джерледе плантаторла орналгъандыла. Ол себебден Къыбыла, Шималча болмай, аграр регион болгъанды. Алай а былайда бир проблема болгъанды, къыбылада ишчи къол джетишмегенди. Эмигрантланы асламысы Шималгъа баргъандыла, ол себебден Африкадан XVII ёмюрден башлаб негр къулла келтирилгендиле. Сецессияны башланырына Къыбыланы акъ халкъыны 1/4 къул тутханды.

Шималда деменгили налог политика бардырылгъанды, штатланы бюджетлеринден ачха болушлукъгъа баргъанды. Правительство негрлени джашауларын къолай этиуде болушлукъ этерге кюрешгенди. Алай а консерватив, джабыкъ Къыбылада болум башха болгъанды, тиширыуланы эмансипациясына тыйыгъычла салыннганды, негрлени акъла бла хакъларын тенг этиу джасакъланнганды. Къыбыланы джашау ангылауларында джерлери, уллу мюлклери болгъан «акъсюек» къауум уллу орун алгъанды. Бу къауум штатланы политикаларында уллу ауурлукъгъа ие болгъандыла. Ала кеслерини мийик джашау дараджаларын тас этмез ючюн болумну тюрлендирирге излемегендиле.

Къыбыла АБШ-ны аграр къошагъы болгъанды, мында тютюн, шекер къамиш, мамукъ, принч кибик ёсюмлюлюкле битдирилгендиле. Шималгъа Къыбыладан келген сырьё керек болгъанды, артыкъсыз да мамукъ, Къыбылагъа уа Шималны мешиналары керек болгъанды. Ол себебден кёб заманны Къыбыла бла Шимал бир-бирлери бла келишиб джашагъандыла, алай а заман бла орталарында тиклик да ёсе баргъанды. Эм тик сорууланы бири импорт этилген товарлагъа налог болгъанды (Шимал кесини промышленностуну джакълар ючюн налогну мийик этерге излегенди, Къыбыла уа бютеу дуния бла сатыу-алыуну эркин этерге излегенди). Экинчиси, къул проблема (къыбыладан къачыб баргъан къулланы, шималда эркин санаргъа боламыды, Къыбылада эркин негрла болургъа боламыдыла…). Ючюнчюсю, АБШ джангы джерлеге ие бола баргъанды, джангы штатла къурауда къайсы къауумгъа къошуллугъу дау баргъанды — джангы штат эркин штатмы боллукъду, огъесе къул тутхан штатмы боллукъду. Линкольнну властха келиую эмда бютеу джангы штатла эркин штатла боллукъду деб баямлауу, болумну Къыбыла штатлагъа табсыз этгенди, эндигиде къул тутхан штатла азчылыкъ боллукъдула, эмда Конгрессде бютеу соруулада Шималгъа хорлатырыкъдыла кеслерин.

Бирликни чачылыуу

Авраам Линкольн, АБШ-ны 16-чы президенти (1861—1865)

Джефферсон Дэвис, Американы Конфедератив Штатларыны джангыз президенти (1861—1865)

Къул тутуугъа къаршчы болгъан политикалыкъ эмда джамагъат организацияла 1854 джыл Республикачы партияны къурагъандыла. 1860 джылда бардырылгъан президент сайлаулада бу партияны кандидаты Авраам Линкольнну хорламы, къул тутханлагъа къоркъуу салгъанды эмда сецессиягъа — Бирликни къурамындан чыгъыугъа келтиргенди. 1860 джылны 20-чы декабрында Къыбыла Каролина, биринчи болуб, чыкъгъанды, аны ызындан:

• Миссисипи (9-чу январь 1861),
• Флорида (10-чу январь 1861),
• Алабама (11-чи январь 1861),
• Джорджия (19-чу январь 1861),
• Луизиана (26-чы январь 1861) чыкъгъандыла.

Юристлик джанындан тыйгъыч болмагъанды — АБШ-ны Конституциясына кёре чыгъыугъа джасакъ (эркинлик да) болмагъанды. Бу 6 штат 1861 джылны февралында джангы кърал — Американы Штатларыны Конфедерациясын къурагъандыла. 1-чи мартда Техас бойсунмазлыгъын баямлагъанды, ол экинчи кюн Конфедерациягъа къошулгъанды, апрель-май айлада:

• Виргиния (боуйсунмазлыкъ — 17-чи апрель 1861, АКШ-ге кириую — 7-чи май 1861),
• Арканзас (боуйсунмазлыкъ — 6-чы май 1861, АКШ-ге кириую — 18-чи май 1861),
• Теннесси (боуйсунмазлыкъ — 7-чи май 1861, АКШ-ге кириую — 2-чи июль 1861),
• Шимал Каролина (боуйсунмазлыкъ — 20-чы май 1861, АКШ-ге кириую — 21-чи май 1861) штатла да айырылгъандыла.

Бу 11 штат конституцияны къабыл этгендиле, эмда кеслерине президент этиб Миссиспиден сенатор Джефферсон Дэвисни сайлагъандыла. Конфедерацияны ара шахары Алабамадагъы Монтгомери болгъанды, Конфедерациягъа Виргиния къошулгъанындан сора — Ричмондха кёчгенди ара шахар. Бу штатла АБШ-ны джерини 40 % алгъандыла, адам саны 9,1 млн болгъанды, аны ичинде 3,6 млн афроамериканлы. 7-чи октябрда Конфедерацияны къурамына Индей территория киреди, ол территорияны халкъы не Къыбыла штатланы, неда Шимал штатланы джакъламагъанды. Алай а къул тутуугъа огъай демегенлери ючюн Конфедерациягъа кирирге оноу этгенди. АКШ-ны Сенаты хар штатдан эки келечи бла къуралгъанды, эмда хар индей республикадан бир келечи болгъанды (бютеулейда Индей территорияда 5 республика болгъанды — тайпаланы санына кёре: чероки (эм кёб къул тутхан), чокто, крик, чикасо эмда семинол). Сенатда индей келечиле ауаз хакъгъа ие болмагъандыла.

Бирликни къурамында 23 штат къалгъанды, аланы ичинде къул тутхан штатла: Делавэр, Кентукки, Миссури эмда Мэриленд. Виргинияны талай кюнбатыш округуну адамлары Бирликден чыгъыу оноугъа бойсунмагъандыла, эмда кеслерини власть органларын къураб, 1863 джылны июлунда АБШ-ны къурамына штат болуб алыннгандыла. Бирликни адам саны 22 миллиондан артыкъ болгъанды, аны джеринде промышленностну асламы болгъанды, темир джолланы 70 %, банк хыйсабланы 81 %.

Къазауатны биринчи кёзюую (апрель 1861 — апрель 1863)

Бирлик бла Конфедерация

1861 джылны сермешиулери

Сауутлу уруш 1961 джылны 12-чи апрелинде Чарлстон бухтада Самтер форт ючюн сермешиу бла башланнганды. Аннга джууабха президент Линкольн къыбыла штатлада закон тышында къозгъалыу болгъанын баямлаб, бютеу тенгиз джагъасын блокада этеди, аскерге адамланы чакъырады. Аллында джетишим къыбылачыланы джанында болгъанды. Линкольнну инаугурациясына дери огъунакъ бери кёб сауут-саба джыйылгъанды. Къыбылада американ аскерни эм кючлю бёлеклери орналгъандыла, аланы асламысы къыбылачыла джанлы болгъандыла. Шималчыланы къазауатда баш нюзюрлери къралны бирлигин сакълау, къыбылачыланы уа Конфедерацияны эркинлигин танытыу болгъанды. Эки джанны да стратегия планлары бирчаракъ болгъанды — джауну ара шахарын кючлеу, территориясын юлешиу.

Биринчи ауур сермешиу Виргинияда, Манассас темир джол станцияны къатында 1861 джылны 21-чи июлунда болгъанды, иги хазырланалмагъан шималчыланы аскерлери Булл-Ран атлы къулакъны ётюб къыбылачыланы аскерлерине чабхандыла, алай а ызларына ыхтырылыргъа керек къалгъандыла, бу ыхтырылыу артында къачыу бла бошалгъанды. Къачха къазауатны кюнчыгъыш театрында Бирликни иги сауутланнган, инарал (генерал) Дж. Б. Макклелланны башчылыгъында аскери болгъанды. Маккелан 1-чи ноябрдан башлаб бютеу аскерлеге башчы болады, алай а фахмусуз болгъаны себебли бёлеклери 21-чи октябрда, американ ара шахардан узакъ болмай, Боллс-Блаффени къатында къаушатыладыла. Къургъакъда джетишимсизликлеча болмай, тенгизде шималчыланы аскерлери хорламлы болгъандыла, шималчыланы кемелир Конфедерацияны джагъаларын джабыб, тышындан байламланы къыйынлашдыргъандыла. Бу блокаданы заманында, 1861 джылны 8-чи ноябрында шималчыла, къыбылачы эмиссарлары болгъан британ кемени кючлейдиле. Ол кёзюуде Уллу Британия бла къазаутны ауузуна келедиле.

1862 джылны сермешиулери

Граждан къазауатны заманларындагъы Гатлингни пулемёту

Бирликни аскерини дауурбасчылары

Чанселорсвиллде сермешиу ёлген конфедератла

Чикамогада сермешиу. Эм къанлы сермешиуледен бири болгъанды

1862 джылда шималчыла кюнбатыш къазауат театрда хорламлы боладыла. Февраль-апрель айлада генерал У. С. Грантны аскерлери талай фортну кючлеб, къыбылачыланы Кентуккиден къыстайдыла, андан сора Шайлода ачы сермешиуден сора Теннессини къыбылачыладан ариулайдыла. Джайгъа Миссури штат кючленеди, Грантны аскерлери Миссисипи бла Алабаманы шимал районларына киредиле.

1862 джылны 25-чи апрелинде генерал Б. Ф. Батлерни бёлеклери бла Д. Фаррагутну кемелерини кючю бла къыбылачылан магъаналы сатыу-алыу эмда стратегия аралыкълары Джангы Орлеан тюшеди. Кюнчыгъышда, Линкольн «ашыкъмаучу» атагъан, Макклеллан бютеу аскерлени башчылыгъындан къоратылыб Ричмондха чабыуулгъа атылады. Ол чабыуул бла «Джарымайрымканда компания» башланады. Макдауэлл ауур артиллерия бла адам санны кёблюгюн хайырланыб, тюз адамлагъа заран джетдирмей, къазауатны бир компания бла хорлар акъылда болады.

Макдауэлл Ричмондха кюнчыгъышдан чабар акъыл этген заманда, Бирликни башха аскерлери Ричмондха шималдан джюрюрге керек болады. Бу бёлекледе 60 минг аскерчи болгъанды, алай а генерал Джексон 17 минг аскерчиси бла аланы тыяды, бир-бир сермешиуледе уа къаушатхан огъунакъ этиб, Ричмондха иймейди.

Апрелни аллында 100 мингден артыкъ шималчы аскер Виргинияны джагъасына десант болуб тюшедиле, терк урууну орнуна, Макклеллан акъыртын аллына баргъанды, къыбылачыла ызларына ыхтырыла башлайдыла, Ричмонд эвакуациягъа хазырлана башлайдыла. Сермешиуледе генерал Джонстон джаралы болады, башчылыкъны къолгъа Роберт Ли алады.

Бу сермешиуде биринчи болуб пулемётла да хайырланнгандыла, алай а иги джарашмагъанлары себебли сермешиуню эсеблерине уллу кюч этелмегендиле.

Генерал Ли шималчыланы аскерлерин тохтатыб, артдан джарымайрымкандан къыстагъанды (сермешиулени къымылдагъан картасы).

Макклеллан орунундан къоратылады, аны орнуна генерал Поуп салынады. Алай а джангы аскер башчы Бул-Ранеде экинчи сермешиуде къаушатылады (29-30 август). Ли Мэрилендге киреди, аны нюзюрлеринде федерал аскерлени коммуникацияларын кесиб, Вашингтонну къуршоугъа алыр болады. 15-чи сентябрда Т. Дж. Джексонну башчылыгъында аскерле Харперс-Ферриени кючлейдиле. 17-чи сентябрда Шапсбергни къатында 40 минглик аскери бла Лиге 70-минглик шималчы аскер чабады. Бу эм къанлы сермешиуде 4 мингден артыкъ адам ёледи, эки джан да хорлаялмайдыла, алай а Ли ызына ыхтырылыргъа оноу этеди. Макклеллан таукелсизлик этиб, ыхтырылгъан аскерлени ызларындан бармайды. Ол таукелсизлик ючюн орунундан къоратылыб, аны орнуна Эмброуз Бернсайд келеди.

1862 джылны 9-чу мартында, Виргинияны джагъаларында, тарихде биринчи кере бронялы кемелени сермешиулери болгъанды.

Джылны ахырына Бернсайд Ричмондха джангыдан чабыуул этеди, алай а Ли генералны аскерлери бла тохтатылады. Федерал аскерле къаушатыладыла. Бернсайд андан сора дагъыда бир джетешимсиз манёвр этеди («Балчыкъ марш») андан сора постундан алынады.

Къулланы азаталауну прокламациясы

1862 джылны 30-чу декабрында Линкольн «Къулланы азатлауну юсюнден прокламациягъа» къол салады. Бютеу къулла азат баямланадыла.

Аннга дери Шималны тенгиз блокадасын хыртха уруб тургъан Европа, бу прокламациядан сора Шималны джанын алады.

Къазауатны экинчи кёзюую (май 1863 — апрель 1865)

1863 джылны сермешиулери

1863 джылны январында федерал аскерлени башчысына Джозеф Хукер салынады. Ол Ричмондха чабыуулну джангыдан башлайды. Майны аллында Чанселорсвиллде сермешиу болады, анда 130 минглик шималчы аскерлени 60 минглик къыбылачы аскерле къаушатадыла. Бу сермешиуде алгъан джараларындан генерал Т. Дж. Джексон ёледи. Лини аскерлери уа Вашингтонну шималдан ётюб, Пенсильваниягъа киредиле.

Июлну аллында юч кюн баргъан Геттисбергде сермешиуде Лини аскерлери тохтатыладыла, эмда Виргиниягъа ыхтырыладыла, аны бла Бирликни бютеу территориясы къыбылачаладан ариуланады. Ол кюнледе кюнбатыш театрда Грантны аскери Биксберг къаланы алады (4-чю июль). 8-чи июлда генарал Н. Бэнксни аскерлери Луизианада Порт-Хадсонну кючлейдиле, аны бла Миссиспи сууну ёзенини къолгъа алыб, Конфедерацияны эки юлешедиле.

Эки хорланыудан сора къыбылачыла тохтаб къалмагъандыла. Сентябрда генерал Брастенни аскерлери, адмирал Розенкрансны Огайо аскерин хорлаб (Чикамугада сермешиу), къалгъанларын Чаттануга шахарда къуршоугъа алады. Алай а, генерал Улисс Грант шахарны къуршоуун ачады, артдан а уа Брэггни аскерин къаушатады (Чаттанугада сермешиу). Чаттатунгада сермешиуледе, тарихде биринчи болуб, чыгъаналы темир чыбыкъ хайырланнганды.

1864 джылны сермешиулери

Къазауатда хорлам шималчылагъа кёче башлайды. 1864 джылны компаниясыны планын, ол заманнга Бирликни аскерлерине башчылыкъ этген, Грант хазырлайды. Баш урууну генерал У. Т. Шерманны 100 минглик аскери этеди. Ол майда Джорджиягъа киреди, аллында хар нени къаушатыб, алгъа илтинеди, 2-чи сентябргъа Атлантагъа киреди. Грант кеси башчылыкъ этген аскер бла Лиге кюнчыгъыш театрда къаршчы чыгъады. 1864 джылны 4-чю майында Грантны 118 минглик аскери чегетледе къыбылачыланы 60 минглик аскери бла тюбешеди. Анда къанлы сермешиу башланады, Грант 18 минг аскерчисин тас этеди, къыбылачылада 8 минг аскерчи ёледи, алай а Грант тохтамайды, Спотсильвейнни кючлер ючюн алгъа барады, бу шахар алынса Шимал-виргин аскер Ричмонданан кесиллик боладыла. 8-19 майлада Спотсвильвейнде сермешиу болады, Грант 18 минг аскерчисин къурман береди, алай а къыбылачыланы бетджанларындан ётелмейди. Эки ыйыкъдан Колд-Харборда сермешиу болады, ол сермешиу да эсеб бермей, позицион къазауатха кёчедиле. Къыбылачыланы бетджанларын кючлейелмей, Грант бир джаны бла ётюб Питтерсбергга чыгъыб, аны къуршоугъа алады, бу къоршоулау сау джыл баргъанды.

Джордж Хелини «The Peacemakers» (1868) сураты. Шерман бла Грант генералла, Линкольн эмда Дэвид Портер адмирал къазауатны ахыр айларына аскер планла этедиле

Шерман, бёлеклерин 15-чи ноябрда джыйыб белгили «тенгизге маршны» башлайды, ол марш аны Саваннагъа келтиреди, шахар 1864 джылны 22-чи декабрында тюшеди. Аскер хорламла, президент сайлаулагъа да тамгъасын салады, Линкольн джангыдан президент болады.

1865 джылны компаниясы

Шерманны аскерлери 1-чи февралда Саваннадан, шималгъа, Грантха болушлукъгъа чыгъадыла. Къыбыла Каролина аллында болады, аныда кючлеб, 18-чи февралда Чарлстонну къолгъа аладыла. Бир айдан Шималны эки аскери Шимал Каролинада тюбейдиле. 1865 джылны джазына Грантны аскеринде 115 минг адам болгъанды. Лиде уа къуру 54 минг адам къалгъанды, Файв-Фоксдагъы сермешиуде дженгилгенинден сора, 1-чи апрелде Питтерсбергни къояды, 2-чи апрелде уа Ричмонду эвакуация этиб башлайды. Сермешиуле бла ызына ыхтырылгъан къыбылачы аскерлени къалгъанлары 1865 джылны 9-чу апрелинде Аппматоксда Грантха джесир тюшедиле. Конфедерацияны аскерини къалгъан бёлеклери сау май айны капитуляция этиб тургъандыла. Дж. Дэвис бла правительствосу тутулгъанындан сора Конфедерацияны ахыры болады. Бу хорламны къурманларына Линкольнну да санаргъада боллукъду. 1865 джылны 14-чю апрелинде аны джаралы этедиле, экинчи кюнде кесине келмей ёледи.

АБШ-да граждан къазауатны статистикасы

Къазауат этген къралла	Адам саны (1861 джыл)	Мобилизация этилгенлени саны	Ёлгенле	Джаралыла	Ёлгенле
					Джараладан	Аурууладан	Башха чурумла бла
АБШ	22 339 968	2 803 300	67 058	275 175	43 012	194 368	54 682
АКШ	9 103 332	1 064 200	67 000	137 000	27 000	59 000	105 000
БЮТЕУЛЕЙ	31 443 300	3 867 500	134 058	412 175	70 012	253 368	163 796

Къазауатны эсеблери

• Граждан къазауат АБШ-ны тарихинде эм къанлы къазауат болгъанды (Экинчи дуния къазауатда американлыла, бу къазауатдан эсе аз джан бергендиле).
• Шималчыланы къурманлары 360 минг чакълы бир болгъанды, джаралыланы саны 275 мингден артыкъ. Конфедератлада 258 минг ёлю бла 137 минг джаралы.
• Къуру АБШ-ны аскер джоюмлары 3 млрд долларгъа джетгендиле. Къазауат аскер техниканы джангы мадарларын кёргюзгенди. Шимал хорламлы болгъанды.
• Къул тутуу АБШ-ны Конституциясыны 13-чю тюзетиую бла джасакъланнганды. Ол тюзетиу 1865 джылны 18-чи декабрындан башлаб ишлегенди (къозгъалгъан штатлада къул тутуу эмансипацияны баямлагъан указ бла 1863 джыл огъунакъ джасакъ этилгенди).
• Къралда промышленность бла эл мюлкню терк айныууна шартла къуралгъандыла. Къралда оноу шимал-кюнчыгъыш штатланы буржуазиясына кёчгенди. Алай а къазауат бютеу проблемаланы джокъ этмегенди, бир къауум проблемала Къыбыланы Реконструкциясы бла тюзетилгенди (1877 дери баргъанды), бир къауум проблемала, сёз ючюн, къараланы акъла бла хакъларын тенг этиу, энтда онла бла джылланы тюзетилмей баргъандыла.

Литература

• Foote S. The Civil War: A Narrative. — New York, 1958—1974. — Т. 1—3.
• Boatner M. M. The Civil War Dictionary. — New York, 1959.
• Nevins A. The War for the Union. — New York, 1959—1971. — Т. 1—4.
• Long E. B. Civil War Day by Day: An Almanac 1861—1865. — Garden City, 1971.
• Davies W. C. The Imperial Union: 1861—1865. — Garden City, 1982—1986. — Т. 1—3.
• McPherson G. M. Battle Cry of Freedom. The Civil War Era. — New York, 1988.
• Урланис Б. Ц. Войны и народонаселение Европы. — М., 1960.

Джибериуле

• Statistical Summary of America’s Major Wars(ингил.)
• Statistics of Wars, Oppressions and Atrocities of the Nineteenth Century (the 1800s). American Civil War (1861—65)(ингил.)
• Соколов Б. В. Гражданская война в США (1861—1865)(орус.)

Къайнакъла:

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: АБШ-да граждан къазауат.