Апартеид

КъАР-ни пляжларыны биринде акъ болмагъанланы кирирге эркинликлери болмагъаныны юсюнден билдириу. 1989 джыл.

Апа́ртхейд, апартеи́д (африк. apartheid — «айрылыкъ», айры джашау/ишлеу магъананы тутады) — КъАБ—КъАР-де 1948-1994 джыллада Миллет партия бардыргъан раса сегрегацияны официал политикасыды.

КъАР-де апартеид бантулуланы энчи резервациялада (бантустанлада) джашаргъа зорлагъанды (бантустанланы джерлери бютеу КъАР-ни территориясыны 12% алгъанды). Резервацияны тышына чыгъыу эмда уллу шахарлада болуу энчи эркинлик бла болгъанды. Ол эркинликни алыр ючюн, джерли халкъланы келечисини барлыкъ джерде иши болургъа керек болгъанды (джерли адамла эм сыйсыз, эм къара ишледе ишлегендиле, кёбюсюне акъланы джумушун этиуде). Апартеинди джашаугъа киргизиу бла къараланы граждан хакълары сыйырылгъанды. Апартеид джанлыла айтханнга кёре, бютеу къуллукъла, сёз ючюн, окъуу, саулукъ сакълау «айры, алай а тенг» болгъанды, амма акъла бла башхалагъа берилген къуллукъланы, джумушуланы дараджасы, агъачы бирча болмагъанды.

Акъ болмагъан адамланы политикалыкъ хакъларындан къуру къоюу, Европаны колонияларында болгъанды, алай а Африканы деколонизациясындан сора, апартеидни бир бёлюмю кибик къаралгъанды.

Апартеид бла кюреш БМО-ну 1970-1980 джыллада эм баш ишлерини бири болгъанды. Бу кюрешге башха хакъ джакълагъан организацияла да къошулгъандыла. КъАР-ни кесинде да актив диссидент къымылдау болгъанды. Апартеидни курууу Нельсон Мандела бла аны Африкан миллет конгрессден (АМК) джандашларыны кюрешлери бла байламлыды. Кечирек, кесини кюреши ючюн Нельсон Мандела Мамырлыкъны Нобель премиясын алгъанды. АМК-дан сорада, апартеидни тюшюуюню баш чуруму, акъ адамланы саны азайгъан болгъанды (1940 джыл — 21%, 1990 джыл — 11%), аны тышында Фредерик де Клеркни кърал башчы болгъан заманында апартеидни демонтажы башланнганды.

Апартеидни символуна «Роббен-айленд» тюрме саналады, анда апартеидни заманында мингле бла политика тутмакъла тутулгъандыла. Бусагъатда тюрме Къыбыла Африканы туристле кёб келиучю джерлеринден бириди.

Апартеидни къуралыуу

Биринчи кере «апартеид» (тюзюрек «апартхейд», африкаанс тилде — «айрылыкъ») деген сёзню кесини сёлешиуюнде 1917 джылда Ян Христиан Смэтс хайырланнганды, кечирек 1919 джыл ол Къыбыла-Африкан Бирликни премьер-министри болгъанды. Апартеидни 1948-1994 джыллада правительствода африканерлени оноу этгенлери бла байласала да, Британ империя XIX ёмюрде огъунакъ къара терили африканлыланы кеслерини территорияларыны тышында, акъла бла афро-мулатла джашагъан Кап колония бла Натальда джашаргъа джасакъ болгъанды. Къара терили африканлыла ол джерлеге кёчерге эркинлик къой, бир округдан башхагъа эркинлик берген къагъытсыз барыргъа да болмагъандыла. Кейптаунда эмда Наталны шахарларында алагъа кюн батхандан сора эшик аллына чыгъыу джасакъланнганды.

Ол себебден, апартеидни политикасы, Къыбыла Африкада акъ правительствола бардыргъан сегрегацияны андан ары баргъаны болгъанды. Быллай политиканы юлгюлерине 1912 джылны Джер актын айтыргъа боллукъду. Башха джаны бла къаралса, аллында апартеидни идеясы къуру политика айрылыкъны тутханды деген оюм барды («уллу апартеид»), турмушдагъы апартеид («ууакъ апартеид») кечирек къуралгъанды. Сёз ючюн, Экинчи дуния къазауатны заманында, Сметс башчылыкъ этген Бирлешген партияны правительстосу сегрегация законланы тындырыуугъа къаты къарамагъанды.

1948 джылдагъы сайлауланы аллы компаниясында Миллет партия программасыны эм башына апартеидни политикасын салгъанды. Миллет партия сайлауланы хорлаб, башчысы протестнат бабас Д. Ф. Малан болгъан, Африканерлени партиясы бла коалиция къурайды.

Правительство эрлай апартеидни джашаугъа киргизиб башлайды: къатыш юйдегилени джасакълагъан законла чыгъадыла, раса классификация къуралады. Апартеидни тамалын салгъан 1950 джыл къабыл этилген Къауумланы джерлешиуюню акты болгъанды (ингил. Group Areas Act), аны нюзюрю — расаланы джерлешиу джерлерин айры этиу. Апартеидни системасыны джарашыуу, Азия бла Африканы антиколониялыкъ кюрешини къозгъалыу заманында болгъанды, ол да Миллет партияны правительствосуну политикасында роль алгъанды. Апартеид, акъла кеслерини бийликлерин, къара африканлылыгъа энчи территорияла айырыб (аллында хоумленд дегендиле, артдан бантустан ат бла белгилидиле), сакълар акъыллары болгъанды. Ол бантустанлада акълагъа бойсуннган, джерли башчыланы юсю бла оноу джюрютгендиле. Бу территориялагъа къара терилилени асламысы джыйылыргъа керек болгъанды, акъланы джерлеринде уа предприятиеледе эмда акъланы джумушларында керек болгъан персонал къалгъанды. 1953 джыл Айры къуллукъланы юсюнден закон чыгъады (ингил. Separate Amenities Act), аннга кёре пляжла, джамагъат улоу, больницала, школла эмда университет айры боладыла. Паспорт режим андан да бек къаты болады: энди къара терилиле биргелерине дайым паспорт тутаргъа керек болгъандыла. Бу законну къабыл этиую бла къара терили африканлылагъа «акъ» шахарлада энчи эркинликсиз джашаргъа къой, кирирге да болмагъанды. Уллу шахарлада джашаргъа джангыз ишлери болгъанлагъа болгъанды, алай а аланы юйдегилерине джасакъ болгъанды.

Маландан сора премьер-министр болгъан, Й. Г. Стрейдом къара терили африканлыланы къалгъан граждан хакъларын да сыйырады. Аны аллындагъы правительство 1951 джыл Сайлаучуланы айры келечиликлерини юсюнден законну алгъан эди, алай а аны конституциягъа келишиую, тёрт сайлаучудан къуралгъан къауум бла сюдде дау этиледи. Кап провинцияны Баш сюдю законну тюзге санагъанды, алай а Аппеляция сюд, конституцияны тюрлендирир ючюн КъАР-ни парламентини эки палатасыны да депутатларыны юч этиб экисини къабыл этиуу керек болгъаны кёргюзюб, аланы протестлерин къабыл этиб, законну кючю болмагъанын мюкюл этгенди. Ол заманда правительство Парламентчи баш сюдню юсюнден закон алгъанды, алай а бу законну Апелляция сюд бла Кап провинцияны сюдю закон тышы санаб, тохтатхандыла. 1955 джыл Срейдомну правительствосу Аппеляция сюдде сюдюлени санын бешден онбирге дери ёсдюргенди, джангы орунлагъа кеси джанлы сюдюлени салгъанды. Ол джыл огъуна Сенатны юсюнден закон чыкъгъанды, аннга кёре депуталаны саны 49-дан 89-гъа дери кёлтюрюлгенди, бу тюрлениуледен сора Миллет партия 79 орун алгъанды. Андан сора Сайлаучуланы айры келечиликлерини юсюнден закон къабыл этилгенди. Аны бла Кап провинцияда акъ болмагъан сайлаучуланы энчи сайлаучу списоклары къуралгъанды.

Апартеидни «баш» законлары:

• Къатышы юйлениулени джасакълауну законуна тюрлениу (1949)
• Адебсизликни юсюнден законнга тюрлениу (1950)
  • Бу законнга кёре акъ бла башха расаны келечисини арасында сексуал илишкиле джасакъланнгандыла.
• Халкъны регистрациясыны юснден закон (1950)
  • Бу законнга кёре хар гражданин акъ, бояулу эмда банту деб регистрация этилирге керек болгъанды.
• Коммунизм бла кюрешни юсюнден закон (1950)
  • Бу закон КъАР-ни Коммунист партиясын джасакълагъанды, аны тышында правительство коммунистге санагъан хар тюрлю партия джасакъланыргъа болгъанды. Коммунист партияда член болгъаны ючюн он джылгъа дери тутмакъ берилгенди. Бу законну автору ол замандагъы юстицияны министри Р. Ф. Сварт болгъанды.
• Къауум джерлешиулени юсюнден акт (27-чи апрель 1950)
  • Бу законнга кёре, кърал талай областха юлешиннгенди, хар бир областда айры раса джашаргъа болгъанды. Бу апартеидни тамалы болгъанды, аннга кёре политика эмда социал айрылыкъны системасы къурулгъанды.
• Бантуланы эркинликлерини юсюнгден закон (1951)
  • Бу законнга кёре, къара терили африканлылагъа айры «власть» структурала къуралгъандыла.
• Мекямланы законсуз тутууну юсюнден закон (1951)
  • Бу законнга кёре, къарала джашагъа юйлени чачар мадар чыкъгъанды.
• Башха джерли къурулуш ишчиле бла башха джерли къуллукълагъа налог салыуну юсюнден закон (1951)
  • Бу законнга кёре акъ иш бергенле къара терили ишлчилеге джашар джер ишлерге керек болгъандыла.
• Айры къуллукъла бла баджарыуну юсюнден закон (1953)
  • Бу закон тюрлю-тюрлю расаланы адамларын бир джамагъат заведенияла бла хайырланыуун джасакъ этгенди (солуу комнатала э. б.)
• Бантуланы окъууларыны юсюнден закон (1953)
  • Бу законнга кёре къара терили африканлы школланы барысын да къралгъа бойсундургъанды. Миссионер школла джабылгъандыла.
• Бантуланы шахар областларыны юсюнден закон (1954)
  • Бу закон къара терили африканлыланы шахарлагъа миграциясын чеклендиргенди.
• Штенеклени эмда ишни юсюнден закон (1956)
  • Бу закон, ишге алыуда, раса дискриминацияны официал этгенди.
• Къара терили африканлыланы кеслерине оноу этиулерин игилешдириуню юсюнден закон (1958)
  • Бу закон бантустанлада энчи правительствола къурайды, анда къара африканлыланы сайлау хакълары болгъанды. Нюзюрлеге кёре, кечирек бу бантустанла эркин къралла болургъа керек болгъандыла, алай а талайына «эркинлик» бирелгенден сора да ала КъАР-ни оноуунда къалгъандыла.
• Бантуланы инвестиция корпорацияларыны юсюнден закон (1959)
  • Бу закон иш орунла къурар ючюн, капиталны бантустанлагъа кёчюрюуню механизмин джарашдыргъанды.
• Университет окъууну кенгериуюню юсюнден закон (1959)
  • Бу закон бла къаралагъа, бояулулагъа эмда индийлилеге айры университле къуралгъандыла.
• Ресурсланы планланыуу бла хайырланыууну юсюнден закон (1967)
  • Бу законну болушлугъу бла правительство промышленность предприятиелени «акъ» районладан бантустанланы чеклерине кёчюрюрге излегенди. Алай болса, къара африканлыланы бантустанлагъа миграциялары къызыуланныкъ болгъанды (иш табылгъан тынч болгъаны себебли).
• Бантустанланы гражданлыкъларыны юсюнден закон (1970)
  • Бу закон бантустанда джашагъанланы статусларын тюрлендиргенди: ала КъАР-ни гражданлары болуудан чыгъыб, бантустанланы гражданлары болгъандыла. Аны бла акъланы, къралны «акъ» бёлгелеринде кёбчюлюк этер мурат этгендиле.
• Африкаансда окъутууну юсюнден указ (1974)
  • Бу законнга кёре, бантустанланы тышында окъутуу джарымы ингилиз тилде, джарымы африкаансда бардырылыргъа керек болгъанды.

Апартеидни системасы

Кюнлюк джашауда

КъАРни 1928 - 1994 джыллада байрагъы. Акъ сызда Уллу Британияны, Оранж республиканы эмда Трансваалны байракълары салыннгандыла.

Апартеидни системасы закон бла бегигенди: бютеу тюбюнде белгилеген чеклениуле закон бла джакъланнгандыла. Сёз ючюн, Айры къуллукъла бла баджарыуну юсюнден закону властлагъа расагъа кёре берилген къуллукъланы агъачын тюрлендирирге эркинлик бергенди.

• Акъ болмагъанлагъа, энчи эркинликсиз «акъ Къыбыла Африкада» (уллу шахарла бла экономика зоналаны барысында да) предприятие ачаргъа эркинлик болмагъанды. Аллай иш бла кюреширик адам бантустаннга кёчюб анда ишлерге керек болгъанды.
• Сегрегация улоуда эмда башха джамагъат джерледе бардырылгъанды.
• Пропусксуз къара африканлылагъа акъ зоналада джашаргъа неда ишлерге болмагъанды.

Негр районлада кёбюсюне суу быргъыла, электричество болмагъанды.

Больницала бла «терк болушлукъну» къуллугъу да айры болгъандыла: акъланы больницаларына иги ачха берилгенди, къараланыкъында уа ишчиле бла дарман-дары джетишмегенди. Бир-бирледе уа больницала болмагъандыла.

1970 джыллада кърал бир къара сабийни окъуууна, акъ сабийни окъуууна джоюлгъанны он этиб бирин джойгъанды. Бантуланы окъууларыны юсюнден законнга кёре, къаралагъа тамал билимле бла акъланы джумушларына къараргъа керек болгъан билимле берилгендиле. 1959 джылдан башлаб сегрегация баш окъуугъада келгенди: эм абырайлы, иги университетле акълагъа къалгъандыла, къара ючюн а уа заведенияла джокъну орнунда болгъадыла.

Сегрегация автобусла бла темир джолда да болгъанды: автобусла айры остановкалада тохтагъандыла, поездледе эсе уа къаралагъа къуру ючюнчю класс берилгенди.

Джамагъат пляжла да расагъа кёре айрылгъандыла. Бассеинле бла библиотекала къаралагъа болмагъандыла.

Сегрегация джюрюген кёпюрлеге, ачыкъ кинотеатрлагъа, къабырлагъа, парклагъа, джаяулу джол ётюулеге эмда таксиге да джайылгъанды.

1948 джылдан башлаб расаланы араларында илишкиле джасакъланнгандыла. Акъ адам мешинаны джюрютюб барса, ол ал оруннга башха ырхызлы къара адамны олтуртургъа эркилиги болмагъанды.

Къара африканлыла акъланы ишге алыргъа эркинликлери болмагъанды, къара полициячыла акъланы туталмагъандыла.

«Акъ райондагъы» театрла бла кинотеатрлагъа (ол а уа бютеу уллу шахарлада) къарала ийилмегендиле, къара районлада уа не кинотеатр, не театр неда ресторан болмагъанны орнунда болгъанды. Къонакъ юйле бла ресторанланы асламысына правительстводан эркинликсиз (сёз ючюн, африкан къралланы дипломатларын алыр ючюн) къараланы джангыз джумушчу этиб алыргъа болгъанды.

Аллында къаралагъа кючлю алкоголь ички да сатылмагъанды, алай а кечирек бу джорукъ джумушатылгъанды.

Къара африканлыла, 1957 джылны Тыш джерлиле бла клисаланы юсюнден законуна кёре, «акъ» клисалагъа кирелмегендиле. Алай а бу закон къаты болмагъаны себебли, клисалада къарала бла акъла тенг болгъандыла.

Къарала бла башха бетлилеге (бояулулагъа) профсоюзла ХХ ёмюрню башында огъунакъ къуралсала да, къара африканлыла ол профсоюзлагъа закон тамалда член къуру 1980-чи джылланы реформаларындан сора болалгъандыла.

Налогла да тенг алынмагъандыла: къара терилиле минимал сумма джылгъа 360 ранддан, акъла уа — 750 ранддан тёлегендиле хайыргъа налог, алай а акъла налогну процентин кёбге мийик тёлегендиле.

Къараланы асламысы, аланы бантустанлары «бойсунмазлыкъны» алгъандан сора, КъАР-ни гражданлыгъын тас этгедиле. Алай бла КъАР-ни паспортун алалмагъандыла, бантустанланы эркинликлерин дунияда киши танымагъаны себебли, бантустанлада алгъан документле бла тыш къраллагъа чыгъалмагъандыла. Къарала КъАР-ни гражданлары болсала да, паспорт алгъанлары къыйын болгъанды, правительство къаралагъа паспорт берирге керек болгъаннга санамагъанды.

Апартеид Къыбыла Африкана законларына кириб къалмай, аны маданиятына да киргенди: бу идеология басмада да джакъланнганды, джайылгъанды. Расаланы бир-бирлери бла кюнлюк илишкилери болмагъаны да араларын айыргъанды.

Бантустан система

Цискей бантустанда эл пейзаж

КъАР-ни расаларыны картасы (1979)

Апартеид джанлыла, бу системаны толу киргенинден сора, къара африканлыла Къыбыла-Африкан Республиканы гражданлыгъындан чыгъарыр муратда болгъандыла, аны орнуна ала бойсунмагъан псевдокърал-резервацияланы (ингил. homelands) гражданлары болургъа керекдиле. Алай бла бантустанда джашаб, КъАР-де ишлегенле ишлерге болджаллы эркинликлери болгъан урунуу иммигрантла статусха келликдиле.

КъАР-ни правительствосу Къыбыла Африканы талай къралгъа юлеширге излегенди. 87% акълагъа, башха бетлилеге (бяулулагъа) эмда индийлилеге къалгъанды, къалгъан 13% а уа къарала джашагъан он «резервациягъа» юлешиннгенди (къараланы саны бютеулей адам сандан 80% болгъанды). Бантустанланы талайына «азатлыкъ» берилгенди, алай дунияны бир къралы да танымагъанды. «Бойсунмагъан» бантустанда джашагъан адам, КъАР-ни гражданлыгъын автомат халда тас этгенди, кесини резервациясында паспорт алгъанды (алай а бу бантустанланы дунияда танымагъанлары ючюн, бу паспорт къуру КъАР бла бантустанлада джарагъанды). Башха «автоном» бантустанчыла да КъАР-ны гражданлыгъы бла байламлы хакъларыны талайын тас этгендиле (сёз ючюн, адамгъа, къралдан кетерге излесе, паспорт тюл, «джол къагъытла» берилгенди). Къыбыла Африканы правительствосу къарала бла проблемаларын, дуниядагъы башха къралланы урунуу миграция бла байламлы проблемаларыны бирича болгъанын кёргюзюрге излегенди.

Алай а, башха къраллада (сёз ючюн, АБШ-де) дискриминация законла къоратылгъандыла, КъАР-де уа тамам терсине, расаланы арасында илишкилерин регуляция этген джангы актла чыгъыб тургъанды. Акъланы апартеид политиканы джакълаулары демография бла да байламлы болгъанды, аланы санлары, къаралагъа кёре аздан-аз болуб баргъанды, апартеидсиз властны къолда тутхан къыйын болгъанды.

Зор бла кёчюрюу

1960-1970-чи джыллада правительство «кёчюрюу» политиканы бардыргъанды, аны баш нюзюрю, хар раса къауумну, берилген джерлешиу джерледе джашауу болгъады. Бир-бир билгилеге кёре ол заманда кёчюрюлгенлени саны юч бла джарым миллион адамдан аслам болгъанды. Кёчюрюрюрге бу къауумладан адамланы болгъанды:

• Акъланы фермаларында ишлеген джалчыла
• «Къара тамгъала», акъ фермала тёгерегин алгъан джерледе джашагъан къара африканлыла
• Бантустанладан узакъ болмай, шахар къатлада джашагъа ишчилени юйдегилери
• Шахарлада «артыкъ адамланы», аланы ичинде мингле бла адам бусагъатдагъы Кюнбатыш Кейпден: бу джерле «башха бетлилени урунууун сайлагъан область» баямланнгандыла, къара африканлыла Сискей бла Транскей бантустанлагъа кёчюрюрлгендиле

Эм уллу кёчюрюлюу 1950 джыллада Йоханнесбургда болгъанды, анда 60 000 адам джангы шахар тюбю Соуэтогъа кёчюрлюлгендиле (ингил. Soweto, къысхартылгъан ингил. South Western Townships).

1955 джылгъа дери Софиятаун, къарала джерге ие болургъа эркинлик берилген джангыз шахар район болгъанды; акъыртын-акъыртын ол район кёб расалы район кибик айныгъанды. Йоханнесбургну ёсюую бла, Софиятаунда къара ишчилени саны да ёсгенди. Алай а АМК-ны протестине да къарамай, 1955 джылны 9-чу февралында Софиятаунну адамларын кёчюрюу башланнганды. Танг аласы бла полиция районнга киргенди, джашагъанланы орамгъа къыстаб, хабчюклерин мешиналагъа джюклегенди. Джашагъанланы, правительство эки джыл андан алгъа сатыб алгъан, Иоханнесбургдан къыбыла-кюнчыгъышха 20 километр узакълыкъда Медоулендс атлы джерге келтириб къуйгъандыла. Софиятаун чачылыб, аны орнуна акълагъа Triomf («Триумф») атлы район ишленнгенди. Аны ызындан талай джылны ичинде ушаш болуула Дурбанда (Кейто-Манор, неда Мкхумбане) эмда Кейптаунда болгъанды (55 000 бояулу бла индийли шахар къатына кёчюрюлгендиле). Къараладан сорада Къауум джерлешиу закондан 600 000 афромулат (бояулу), индийли бла къытайлы, 40 000 акъ да «насыбын» алгъанды.

«Бояулула»

Закон бла бютеу халкъ тёрт айры къауумгъа юлешиннгенди: къара африканлыла, акъла, азиячыла (асламысы индийлиле) эмда «бояулула» (неда башха бетлиле, афро-мулатла). Ахыр къауумгъа къатыш расалы адамла киргендиле, аланы ата-бабалары койсан халкъланы, банту халкъланы эмда европачы иммигрантланы келечилери болгъандыла, бояулулагъа бир-бир «кирсиз» койсанлыла да киргендиле. Къыбыла-африкан властла расасын айгъакълар эмда белгилер ючюн къыйын джорукъла къурагъандыла, кёбюсюне къайсы расагъа киргенини оноуун ууакъ оноучула этгендиле, бир-бирде бир юйдегини адамлары башха раса къауумлагъа кирирге болгъандыла. Бусагъатдагъы КъАР-де «бояулула» терминни хайырланыу алай огъуралмайды, кёбюсюне «бояулу атлары болгъанла» (африк. sogenaame Kleurlinge) неда «морла» (африк. Bruinmense) деген ат джюрюйдю.

Апартеидни заманында бояулула да зулумла чекгендиле, аланы да айры шахар тюблеге кёчюргендиле, бир-бирде талай тёлюню джашаб тургъан юйлеринден къыстагъандыла. Бояулулагъа берилген окъууну агъачы, къаралылагъа берилгенден иги болса да, акъланыкъындан кёбге къарыусуз болгъанды. Кёб афро-мулат апартеид бла кюрешде юлюш къошханды: сёз ючюн 1902 джыл къуралгъан Африкан политика организация къуру бояулуланы алгъанды кесине.

Апартеид баргъан заманны асламысында — 1950-1983 джыллада, бояулула, къарала кибик, сайлау хакъсыз болгъандыла. 1983 джыл конституциягъа тюрлениуле этилгенди, аннга кёре бояулула бла азиячыла юч палаталы парламентни сайлаууна къошулур хакъ алгъандыла, къарала уа бантустанланы гражданлары болгъанды.

Башха азлыкъла

Апартеид заманны правительствосуна кюнчыгъыш азиядан тамырлары болгъан къыбыла африкачыла проблема салгъандыла: санлары кёб болмагъан, ата-бабалары Витватерсрандны иштенеклерине XIX ёмюрде келгенлени, туудукълары «индийлилеге» къошулгъандыла, КъАР дипломат илишкиле тутхан Тайвань бла Япониядан иммигрантла «сыйлы акъла» статусну алгъандыла, ала башха акъла бла бир хакълагъа ие болгъандыла. Бир-бирде быллай статусну башха акъ болмагъан азлыкъланы келечилери да алгъандыла. Алай болур ючюн правительство бу адамны европачы багъалыкъланы менимсегенин бегитирге керек болгъанды, кёбюсюне быллай статус афро-американлылагъа да берилгенди.

Апартеид эм аннга къаршчы кюреш

1948 джылда Миллет партияны валстха келиую бла апартеидни баямлауу, Африкан миллет конгрессни ишин актив халгъа кёчюргенди. Бу организация алгъындан эсе кёбге радикал позицияла алгъанды. 1949 джылда АМК джангы программасын къабыл этгенди, анда ачыкъ протестле, граждан бойсунмау акциялагъа чакъырылгъанды. Бу протестле бир-бирде къозгъалыулагъа келтиргендиле. 1955 джылны июнунда, Индий конгресс бла АМК Йоханнесбургну къатыда Клиптаун шахарда джыйылыб Азатлыкъны хартиясын къабыл этгендиле, анда КъАР демократ, раса дискриманициясыз кърал идеясы белгиленнгенди.

БМО бла Халкъла арасы криминал сюд

Къыбыла Афиркада апартеид система дуния джамагъат бла расист идеология кибик саналгъанды эмда айыбланнганды. 1973 джыл БМО-ну Генерал ассамблеясы Апартеидни тохтатыууну эмда аны юсюн аманлыгъына джолукъдурулууну юсюнден халкъла арасы конвенцияны алгъанды. Бу конвенцияны нюзюрю БМО-ну къралларына КъАР-ге къаршчы санкцияла салыугъа юристлик тамал бериу болгъанды. Алай а конфенцияны формулировкасыны андан кенг магъанасы барды, бир кърал да быллай амалланы политикасында бардырыргъа эркин болмагъаны белгиленеди. Конвенция кючге 1976 джыл киргенди.

Рим статут апартеидни 11 адамлыкъгъа къаршчы аманлыкъланы бирине санайды. Бу аманлыкъ ючюн неда бу амалыкъны этиуде болушгъаны ючюн, къайсы къралны да болсун, гражданини Халкъла арасы криминал сюдню аллына чыгъарыллыкъды.

Дунияда къаршчыланыу

Спорт эришиуле

Кёб джылланы ичинде КъАР-ни спортчулары халкъла арасы эришиулеге ийилмегендиле. 1976 джылда африкан къралла, КъАР бла Джангы Зеландияны регби командалары джолдашлыкъ матч бардыргъанлары ючюн, Олимпий оюнланы байкот этгендиле. КъАР бла контактлары болгъан спортчула да дисквалификация этилгендиле.

Апартеидни эпохасыны бошалыуу (1989—1994 джылла)

1990-чы джылланы башына КъАР-ни оноудагъы элитасыны ангысында тюрлениуле башланнгандыла. СССР-ни чачылыуу бла, КъАР кюнбатыш къраллагъа керекли стратегия партнёр болуудан чыгъаргъа джетгенди. АБШ бла Европа Бирликни къраллары КъАР-ден дискриминация политикасын тохтатыуну кючлюден кючлю даулаб башлагъандыла. Иш экономика изоляциягъа джетгеди. КъАР-ни экономика башчылары правительствогъа басымны кючлендиргендиле, курсну тюрлендирилиуюн излегендиле.

1990 джылны февралында парламентни сессиясыны ачылыуунда, президент Фредерик де Клерк АМК, Панафрикан конгресс, коммунист партияны ишлеуюне джасакъны къоратылгъанын баямлагъанды, Нельсон Мандела азат ийилгенди.

1990 джылны 2-чи майында АНК бла КъАР-ни Коммунист партиясыны келечилерини КъАР-ни правительствосу бла тюбешгендиле. Анда политика чурумла бла тутулгъанланы амнистия этиб, ызындан да реабилитация этерге келишгендиле. Политика тутмакъла тюрмеледен чыгъарылгъандыла, дисседентле джуртларына къайтыр мадар табхандыла. 1991 джылны 30-чу апрелине 933 апартеид бла кюрешчи азатланнганды, алай а 364 террорист тутмакъда къалгъанды. Бютеулей КъАР-ге 6000 политика эмигрант къайтханды (ызына джангыз 100 экстремист ийилмегенди).

Ол джыл огъунакъ акъ либерал политиклени бир къаууму джангы кърал моделни теджегенди, аннга кёре хар раса къауум, закон чыгъарыучу органда тенг келечилиги болургъа керек болгъанды. Алай а Н. Мандела бу теджеуню унамагъанды. Кейптаунда сол радикалланы джыйылыунда, былай айтханды: «Сауутлу кюрешни керек этген факторла, энтда бардыла, ол себебден биз кюрешни бардырыудан башха мадарыбыз джокъду».

Политика болумну табсызлыгъы де Клеркни джангы атламла этерге зорлайды. Мандела бла кёзюулю тюбешиуде протоколгъа къол салады. Аннга кёре, джангы Конституцияны сайланнга констититуцион джыйылыу къабыл этерикди. Сайлауладан сора, кёб расалы, болджаллы правительство къураллыкъды.

«Инката» къымылдау, энди аны аты — Инкатаны эркинлигини партиясыды, бу келишиуге къаршчы чыгъады, 1992 джылны декабрында Бутелези бачама, Квазулу бантустан бла Натал провинция кирген джангы къралны конституциясын басмалайды. Башха бантустанланы башчылары да (ол заманда де-факто бойсунмагъан къралла): Бопутатсвана бла Сискейни кёб расалы, унитар къралны къурау идеясына къаршчы чыкъгъандыла.

АМК бла Инкатаны арасында сауутлу къаугъала башланнгандыла.

Аны бла бирге Панафрикан конгрессни сермешчилери актив болгъандыла. Бандитле полициячыла бла акъ фермерлеге чабханлай тургъадыла. 1993 джылны 27-чи мартында бардырлыгъан митингде ПАК-ни башчысы ачыкъдан акъ тиширыу бла эки сабийин ёлтюргенлерин айтханды, эмда былай баямлагъанды: «Бир фермер — бир окъ! Биз бютеу акъланы ёлтюрлюкбюз — сабийлени да, къартланы да. Бу террорну джылы боллукъду!»

1993 джылны 10-чу апрелинде кесини юйюню босагъасында, Боксбургда КъАР-ни Коммунист партиясыны генерал секретары Крис Хани ёлтюрюлгенди. Мурдар — Януш Валюсь (Janusz Waluś), поляк иммигрант, Къаршчыланыу африканер къымылдауну джандашы болгъанды. «Бир Хани ючюн — минг бурлу» деб чакъыра эдиле, ол заманда къара экстремистле. АМК-ни Наталда бёлюмюню тамадасы Хэрри Гвала къара студентлени ушкок тутаргъа юренирге чакъырады, «кёрюшюулени АК-47 автоматланы ышанларындан бардыры ючюн». Артдан ол, «азатлыкъ ючюн ёлюрге хазырланмайбыз, азатлыкъ ючюн ёлтюрюрге хазырланабыз» деген сёзлени айтыб белгили болгъанды.

Акъла да сауутланыб башлагъандыла. 1990-1992 джыллада кюннге сауут тутаргъа 500 лицензиядан артыкъ берилгенди. Африканер халкъ блок къуралгъанды (АХБ), ары 20 акъ организация киргенди. Аны кенгешини башчысы Ф. Харценберг, директоратха башчы уа Анголада къазауатны джигити — генерал Констанд Вильюн (Constand Viljoen) болады. АХБ-ни баш нюзюрлери Бур халкъ аскерни къурау эмда африканерлени айырылыуу болгъанды.

Кърал толу граждан къазауатны босагъасына келгенди.

Бу болумда, Фредерик де Клерк джангы демократ сайлауланы бардырыгъа разы болады. Сайлаулада (25-29 апрель, 1994) АМК 63 % бла хорлайды, Миллет партия къуру 21 % алады.

1994 джылны 9-чу майында Миллет ассамблея КъАР-ни президентине Нельсон Манделаны сайлайды.

КъАР-де бардырылгъан апартеид политика, 45 джылдан сора ахырын табады.

Апартеидден сора болум

Апартеидни къурууундан сора, КъАР-де аманлыкъны саны кёблеге ёсгенди. Сёз ючюн, 2010 джыл КъАР-де бардырыллыкъ футболдан дуния чемпионатха келлик туристлеге этилген брошюралада джазылгъаннга кёре, негр тийрелеге джаяу кирирге джарамайды. Мешинада кирген эсегиз, тохтамагъыз. Таш ата эселе да мешинагъызгъа, тохтатмагъыз. Мешинагъызны тохтатсагъыз, ол тийреден сау къайтырыгъыгъыз ётюрюкдю.

Акъла бла бояулуланы айры джашауларыны политикасын он джыл мындан алгъа къурутхандыла. Энди, КъАР-ни рахатха саналгъан ара шахары Преторияда огъунакъ мийик буруусуз не бир юй джокъду, не офис неда тюкен. Йоханнесбургда уа къара терили бандитлени окъларындан неда бычакъларындан ёлюрге мадарыгъыз, Шимал Американы эм къоркъуулу шахарына саналгъан, Детройтдан эсе сегиз кереге уллуду. Гудучула мешиналаны тохтатыб къачырадыла, юйле бла офислеге чабадыла. Адамланы уа, урланнган харакет, полиция барыргъа да къоркъгъан, «къара шахарлагъа» джетгинчи полицияны чакъыралмасынла деб ёлтюрюб къоядыла. Акъла КъАР-ден кетедиле: африканерлени популяциясы 13%-ден 10%-ге дери тюшгенди. Сиз а уа джашаргъа излерикми эдигиз, халкъыны 40% къара танымагъан, 25% уа АИДС-ни вирусу бла ауругъан къралда? Биз «къара шахарланы» къыйырлары бла ёте эдик. Тот болгъан къалай коробкаланы къалаулары, джууулуб джайылгъан эски. Джерде чёгелеб ичкичиле неда наркоманла. Аз-буз джарашхан юйле чыгъаналы темир чыбыкъ бла чырмалгъан мийик буруула бла къуршоуланыбдыла. Къазауатны заманындача...

Дагъыда къарагъыз

• Расизм
• Миллетчилик
• Шовинизм
• Дискриминация
• Сегрегация
• Израилни апартеид бла терслеу
• Бразилияны апартеид бла терслеу (ингил.)
• Кубаны апартеид бла терслеу (ингил.)
• Францияны апартеид бла терслеу (ингил.)
• Сауд Арабияны апартеид бла терслеу (ингил.)

Джибериуле

• Жуков Д. Апартеид. режимни тарихи (орус.)
• Апартеидни тохтатыуну юсюнден халкъла арасы конвенция (орус.)
• Shosholoza Апартеид бла кюрешгенлени джырлары (орус.)
• Апартеид (орус.)

Къайнакъла:

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Апартеид.