Официал тил
Официал тил — къралда неда халкълара организацияда баш статусу болгъан тилди. Къралны официал тилине, кърал тил терминда хайырландырылады. Алай а бир-бир къраллада, сёз ючюн Къыргъызстанда бу эки терминни бир-биринден айырыууну излейдиле.
Къралны официал тили
[тюзет | къайнакъны тюзет]Кърал (официал) тил - къралда неда закон бла бегиген белгили бир территорияда хайырланыргъа болгъан башха тиллеге кёре, эм мийик юристлик статусу болгъан тилди.
Кърал тил, алгъы бурун бу къралны Конституциясыны тилиди, ол себебден джазылгъан, белгили конституциялары болмагъан къраллада кърал тил джокъду дерге боллукъду. Кёбюсюне кърал (официал) тил, бу къралдагъы эм уллу миллетни неда этник къауумну тили болады. Аны бла бирге бир-бир къраллада официал кърал документле башха тилледеда басмаланадыла.
Кърал эм/неда официал?
[тюзет | къайнакъны тюзет]ЮНЕСКО-ну экспертлери 1953 джыл «кърал тил» бла «официал тилни» бирин биринден айырырмасындан файда кёргендиле:
- Кърал тил — бу къралны ичинде политика, социал эмда маданият сфералада интеграцион функцияны джюрютген, эмда къралны символу болгъан тилди
- Официал тил — кърал оноуну, закончыгъарыуну, сюдню тилиди.
Бу эки ангылатыу борчу ангылатыула тюлдюле, насигъат халдадыла.
Кърал (официал) тиллени, миллет азлыкъланы официал халда танылгъан, школлада дерс бардырылгъан, кърал оноуда хайырладырылгъан тиллеринден айырыргъа керекди (сёз ючюн: сардин тил Италияда, орус тил Эстонияда.
Дунияда къралланы джарымындан артыгъыны кърал тиллери барды. Бир къауумунда (сёз ючюн, Албанияда, Францияда, Германияда неда Литвада) джангыз бир кърал тил барды. Башха къауумунда уа талай тилдиле (сёз ючюн, Белоруссияда, Бельгияда, Канадада, Финляндияда, Афганистанда, Парагвайда, Боливияда, Индияда, Швейцарияда, КъАРда).
Бир-бир къраллада, Иракча, Италияча, Испанияча неда Россияча, бютеу къралгъа бир кърал тил болады, аннга къошакъгъа уа регионлада дагъыда бир кърал тил болады (сёз ючюн, къарачай-малкъар тил Къарачай-Черкесде бла Къабарты-Малкъарда). Бир-бир къралланы ортакъ кърал тиллери джокъду, алай а хар кесегине айры-айры барды (сёз ючюн, АБШ-ны штатлары). Ахырында кърал тили болмагъан къралла бардыла, сёз ючюн, Австралия, Эритрея, Люксембург, Швеция, неда Тувалу. Алай кёбюсюне, де-факто бир баш тил болады, эмда ол тилни неда башха тиллени хайырланыулары, орунларын ангылатхан талай официал документ болады.
Бир-бир къралла (африкан къралла, дагъыда Филиппинледе) эски колония болгъанлары себебли алгъыннгы метрополияларыны тиллерин, къралда кёбчюлюкню миллет тили болмасада, кърал тиллей сакълайдыла.
Анга къаршчыгъа ирланд тил, Ирландия халкъыны юч этиб биринден азы сёлешседа, «миллет тилиди» эмда биринчи кърал тилине саналады. Адамларыны асламысы сёлешген ингилиз тил а уа, Ирландияны конституциясында экинчи кърал тил кибик танылады.
Бир-бир къраллада, къайсы тилни, къалайда хайырландырыргъа керек болгъаны уллу проблема болгъанды, артыкъсызда СССР-ни алгъынгы республикаларында орус тилни орну белгилениб бошаялмайды.
Кёбюсюне кърал (официал) тилни мийик статусу бу тилни зорунлу хайырландырылгъанын белгилеседа, башха тиллени, неда джазма системаланы тыйылыуу магъанагъа келмейди.
Россия законлукъда кърал тил — законла бла белгиленнген заманлада хайырланыуу зорунлу болгъан бир юристлик категорияды.
Россия Федерацияда кърал тиллени хакъ статуслары №53-Ф5 "Россия Федерацияны кърал тилини юсюнден" закон бла бегитилгенди. Бу закон ЭФ кърал тили орус тил болгъанын бегитеди: ЭФ субъектлери къошакъ этиб кеслерини кърал тиллерин бегитирге боллукъдула.
Кърал тилни хайырлыныууну сфераларын бегитген башха закон эсе 1991 джылны 25 октябрындан N 1807-1 "РОССИЯ ФЕДЕРАЦИЯНЫ ХАЛКЪЛАРЫНЫ ТИЛЛЕРИНИ ЮСЮНДЕН" законду. (24.07.1998 N 126-ФЗ, 11.12.2002 N 165-ФЗ федератив законла бла тюрлендириулери болгъан).
Россия Федерацияны республикаларыны кёбюсюнде кеслерини кърал тиллери бегитилгендиле.