Суу (черек, къобан)
Бу атны (неда терминни) башха магъаналары да барды, къарагъыз: Черек. Бу атны (неда терминни) башха магъаналары да барды, къарагъыз: Къобан (магъаналары).
Къобан (черек, суу) — джертюбю саркъыу сууланы кесини бассейнинден эмда джербашы саркъыу сууладан ашам табхан, кеси тешген суу орун бла саркъгъан табигъат суу агъымды.
Къобанланы джерни гидрологиясыны бёлюмю — къобан гидрология (потамология) тинтеди.
Баш билгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Хар къобанныда къуралгъан джери — башы эмда тенгизге, кёлге неда башха къобаннга къошулгъан джери — аягъы болады.
Кеслери океанлагъа, тенгизлеге, кёллеге неда къумлада мырдылада тас болгъан къобанлагъа — баш къобан дейдиле; баш къобанлагъа къошулгъан суулагъа — джетек суу дейдиле.
Кесини джетеклери бла баш къобан — къобан системаны къурайдыла, ол кеси къалынлыгъы бла белгиленеди.
Суу джыйыу майдандан къобан системаны сууларын джыяды. Суу джыйыу майдан бла бу къобан системаны тутхан эмда башха къобан системаладан суу айырыу бла джаякъланнган джер къабукъну огъары къатларыны бирлигине къобан бассейн дейдиле.
Къобанла рельефни созулгъан, алаша формаларында — ёзенледе саркъадыла, ёзенни эм алаша джерине суу орун дейдиле, ёзенни къобан къобхан заманында батдыргъан кесегине уа — пойма, неда пойма терраса дейдиле.
Суу агъымны чегине джагъа дейдиле, сууну агъымына кёре онг бла сол джагъа айырадыла.
Сууну башы бла аягъыны башхалыгъына къобанны тюшюую дейдиле; къобанны тюшюуюню узунлугъуна илишкиси къобанны тиклиги деб белгиленеди, эмда процентле (%) бла неда промиллеле (‰) бла белгиленеди.
Саркъгъан джерлерини рельефине кёре къобанла тау неда тюздеги боладыла. Кёб къобанлада суу тау тип бла башланыб тюздеги типге кёчеди. Тау къобанла, асланмысы бла уллу тиклиги бла, терк саркъыуу бла айрылады. Тар ёзенледе саркъадыла. Тюздеги къобанлада меандрла ёч тюбейдиле.
Джер тобну юсюнде къобанла тенг юлешинмегендиле. Хар континентде башха океанлагъа суу саркъыуун чеклери — суу айырыуланы белгилерге боллукъду. Джерни баш суу айрыуу континентлени эки баш бассейннге юлешеди: атлантика-арктикалыкъ (Атлантика эмда Шимал Бузлауукъ океанлагъа саркъады) эмда шошокеанлыкъ (Шош эмда Индий океанлагъа саркъады ).
Къобан сеть эм бек къалынлыкъгъа экватор бёлгеде джетеди, анда дунияны эм уллу къобанлары саркъадыла — Амазонка, Конго; тропик эмда орта климат бёлгеледе да болады къалын, алай а тау районларында болуучанды (Альпла, Кавказ, Къаялы таула д.а.к.). Къуругъан джерледе кёзюулю саркъгъан къобанла боладыла (вади Сахарада, крик Австралияда д.б.).
Дунияны эм уллу он къобаны
[тюзет | къайнакъны тюзет]
- Амазонка (7100 км)
- Нил (6650 км)
- Янцзы (6300 км)
- Миссисипи, Миссури бла бирге (6420 км)
- Хуанхэ (5464 км)
- Обь, Иртыш бла бирге (5410 км)
- Амур Аргунь бла бирге (4410 км)
- Конго (4380 неда 4670 км) (башыны белгилегенине кёре)
- Лена (4400 км)
- Макензи (4240 км)
 Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Суу (черек, къобан).
|