Шимал Бузлауукъ океан
| Шимал Бузлауукъ океан | |
 Шимал Бузлауукъ океанны картасы | |
| Майданы |
14,75 млн. км² |
|---|---|
| Къалынлыгъы |
18,07 млн. км³ |
| Эм терени |
5527 м |
| Орта теренлиги |
1225 м |
  Шимал Бузлауукъ океан | |
 Викигёзенде категория | |
Шимал Бузлаучу океа́н (ингил. Arctic Ocean, дан. Ishavet, норв. эмда нюнорск Nordishavet) — Джер майданы бла эм гитче океаныды, Евразия бла Шимал Американы арасындады.
Майданы 14,75 миллион км², орта теренлиги 1225 м, эм терени 5527 м (Гренлан тенгизде)[1]. Сууну къалынлыгъы 18,07 миллион км³. Шимал Бузлауукъ океанны джагъаларында Дания (Гренландия), Исландия, Канада, Норвегия, Россия Федерация бла Американы Бирлешген Штатлары орналыбдыла.
Этимологиясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Бу океан айры океан болуб, XVII ёмюрдеги немец картдада Гиперборея океан — «Къыйыр Шималда океан» деб белгиленеди (бур.-урум. Βορέας — буруннгу греклиледе шимал джелни аллахы, бур.-урум. ὑπερ- — уллу, кючлю деген сёз къошакъ). Ол заманлада тыш кърал къайнакълада башха тюрлю атла да тюбейдиле: Oceanus Septentrionalis — «Шимал океан» (лат. Septentrio — шимал), Oceanus Scythicus — «Скиф океан» (лат. Scythae — скифле), Oceanes Tartaricus — «Тартар океан»[2], Μare Glaciale — «Бузлу тенгиз» (лат. Glacies — буз).
1935 джылны 27-чи июнунда СССР-ни Ара толтуруучу комитетини бегими бла Шимал Бузлу океан ат бегитилгенди[3].
Физика-география халы
[тюзет | къайнакъны тюзет]| Океанла | Сууну джюзюню майданы, млн км² | Къалынлыгъы, млн км³ |
Орта теренлиги, м |
Эм терени, м |
|---|---|---|---|---|
| Атлантика океан | 91,66 | 329,66 | 3597 | Пуэрто-Рико къырыкъ (8742) |
| Индий океан | 76,17 | 282,65 | 3711 | Зонд къырыкъ (7729) |
| Шимал Бузлауукъ | 14,75 | 18,07 | 1225 | Гренланд тенгиз (5527) |
| Шош океан | 178,68 | 710,36 | 3976 | Мариан къырыкъ (11 022) |
| Дуния океан | 361,26 | 1340,74 | 3711 | 11 022 |
Баш билгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шимал Бузлауукъ океан - океанланы ичинде эм гитче океанды, аны майданы 14,75 миллион км² болады, ол Дуния океанны бютеулей майданыны къуру 4 % чакълы бир болады. Суууну къалынлыгъы 18,07 миллион км³. Бир къауум океанографланы оюмларына кёре бу океан тюлдю, Атлантика океанны тенгизиди. Шимал Бузлауукъ океан эм сай океанды, аны орта теренлиги 1225 м (эм терени 5527 м - Гренланд тенгиздеди)[1][5].
Евразия бла Шимал Американы арасындады. Атлантика океан бла чеги Гудзонну ачыкъ богъазыны кюнчыгъыш киришинден башлаб, Дэвисни ачыкъ богъазыны юсю бла Гренландия айрымканны джагъасы бла Брустер учха дери барады, андан Даниячы ачыкъ богъаз бла Исландиядагъы Рейдипупюр учха дери барады, аны джагъасы бла Герпир учха дери, артдан Фарер айрымканлагъа дери, сора Шетланд айрымканлагъа барда, алайдан шимал кенгликни 61° бла Скандинав джарымайрымканны джагъасына дери[6]. Шош океан бла чегине Берингни ачыкъ богъазында Дежнёвну учундан Уэльсчи Принцни учуна дери сыз саналады.
Тенгизлери
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шимал Бузлаучу океанны тенгизлерини, богъазларыны эмда ачыкъ богъазларыны майданы 10,28 миллион км² бола кетеди (океанны бютеулей майданындан 70 % ), къалынлыгъы 6,63 миллион км³ (37 %)[4].
Къыйыр тенгизлери (кюнбатышдан кюнчыгъышха): Баренни тенгизи, Кар тенгиз, Лаптевлени тенгизи, Кюнчыгъыш-Сибирь тенгиз, Чукотка тенгиз, Бофортну тенгизи, Линкольнну тенгизи, Вандельни тенгизи, Гренлан тенгиз, Норвег тенгиз. Ич тенгигзле: Акъ тенгиз, Баффинни тенгизи. Эм уллу богъазгъа Гудзонну богъазы саналады[7].
Айрымканла
[тюзет | къайнакъны тюзет]Айрымканларыны саны бла, Шимал Бузлауукъ океан Шош океандан сора экинчиди. Океанда Дунияны эм уллу айрымканы Гренландия (2175,6 минг км²) бла уллулугъу бла экинчи архипелаг: Канада Арктика архипелаг оналыбдыла (1372,6 минг км²,аны ичинде уллу айрымканла: Баффинни Джери, Элсмир, Виктория, Банкс, Девон, Мелвилл, Аксель-Хейберг, Саутгемптон, Уэльсчи Принцни айрымканы, Сомерсет, Принс-Патрик, Батерст, Кинг-Вильям, Байлот, Эллеф-Рингнес). Эм уллу айрымканлары бла архипелаглары: Джангы Джер , Шпицберген, Новосибирск айрымканла, Шимал Джер , Франц-Иосифни джери, Конг Оскар, Врангельни айрымканы, Колгуев, Милнни джери, Вайгач[4].
 |
 |
 |
 |
| Баффинни джери бла Клайд сууну шимал джагъаларыны кёрюнюмю |
Джангы Джерде Рогачёво элде полюс кече |
Лонгйир эл Шпицбергенде | Нортбрук айрымканны джагъасы. Франц-Иосифни Джери |
Джагъалары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шимал Америка джагъаларында джерини рельфеи асламысы бла дуппурлуду. Шимал-кюнбатыш бюгюлюуде бузлауукъ рельфеф формалы аккумуляция тюзле тюбейдиле. Канада архипелагны уллу айрымканлары эмда Баффинни Джерини шимал кесеги тюбюнден къая джитиле чыкгъан тау чыран рельефге иедиле. Гренландияны 80% территориясы уллу буз джабыу бла джабылыбды, джабыуну къалынлыгъы 3000 м дери джетеди. Мийиклиги уа 3231 м белгиге дери чыгъады. Джерини джагъа тёгереги (кенглиги 5 - 120 км ) бютеу узунлугъунда буз джабыусузду, эмда къаялы рельеф бла айрылады. Бу ачыкъ джерле бир-бирде чырандан "къобанла" бла айрыладыла, ол чыранла океаннга бузланы атадыла, алагъа айсберг дейдиле. Исландияны юсюню рельефи вулкан шекелле бла айрылады — мында бусагъатда да къусхан 30 вулкандан аслам барды. Базальт сыртланы эм мийик бёлеклери джабыучу чыранла бла алыныбдыла. Къыбыла-Кюнбатышдан шимал-кюнчыгъышха, бютеу Исландияны юсю бла Орта Атлантика тау аркъа барады, аны тёгерегинде джер тебрениулени эпицентрлери барды, вулканла да аны узунлугъу бла къуралгъандыла[8].
Евразия кюнбатышыны джагъалары асламысы бла мийикдиле, фьордла бла айрылыбдыла. Скандинав джарымайрымканны шимал кесегинде Финмарк атлы ала таулу тюз барды, былайыны элементлерини асламысы чыранла бла къуралгъанды. Быллай джагъа рельфе Кольск джарымайрымканда да тюбейди. Акъ тенгизни Карел джагъасы чыран ёзенле бла терен къазылгъанды. Аны къаршчысында джагъаны рельефи Акъ тенгизни джагъасына алаша болгъан тюзледен къуралады. Андан ары кюнчыгъышха Урал бла Джангы джерни таулу бёлгеси барды. Джангы Джерни Къыбыла айрымканы чыран джабыусузду, алай а кёб болмай болгъан бузлама кёзюуню ызлары энтда тюбейдиле. Къыбыла айрымканны шималы бла Шимал айрымканда кючлю чыранла бардыла. Франц-Иосифни Джерини 85% чыранла бла джабылыбды, аны тюбюнде базальт сырт барды. Кар тенгизни къыбыла джагъалары Кюнбатыш-Сибирь алашалыкъны къурайды, ол джаш платформада къуралгъанды. Таймыр джарымайрымкан кесини шимал кесегинде тау аркъала бла сыртха ушаш массивледен къуралгъан Бырранга тау сырт барды. Бютей айтылгъан джерледе рельефни бузлама формалары да кёб джайылгъанды. Шимал Джерни джарымындан асламысы буз джабыу бла джабылыбды. Ёзенлени алаша джерлери тенгиз бла алыныб, фьордла къурайдыла. Кюнчыгъыш-Сибирь эмда Чукотка тенгизлени джагъалары Верхоянск-Чукотка къая джуртну ичиндедиле. Лена суу кенг эмда къурамы бла къыйын дельтаны къурайды. Андан кюнчыгъышдагъы Колыма сууну аягъына дери Тенгиз джаны тюзледиле, ала ёмюрлюк бузлауукъдан къураладыла[8].
Геология къурулушу эмда тюбюню рельфи
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шимал Бузлауукъ океанны тюбюню рельефини асламысы шельфден къуралады (45 % ). Океанны орта теретнлиги сай болгъаны аны бла ангылатылады. 40% 200 метрден терен тюлдю. Шимал Бузлауукъ океан быллай тектоника структураланы къыйырлары бла барады: Шимал-Американ бурунгу платформа; Евразия платформа; Кюнчыгъыш-Европа платформа ; Урал-Джангы Джер тау къурулуш; Кюнбатыш-Сибирь джаш платформа [5].
Океанны къуралыууну тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]Мел заманда (137—67 миллион джыл мындан алгъа) бир джанындан Шимал Америка бла Европа айрылыб баргъандыла, башха джанындан а уа Евразия бла Шимал Америка джууукълашхандыла. Мел кёзюуню ахырына Гренландияны Канадада бла Скандинав джарымайрымкандан рифт зона бла айрылыуу башланады. Ол заманда Чукотка-Аляска къарта-тау бёлге къуралады, аны эсебинде бусагъатдагъы Канада чунгурну Шошокеан плитадан айрылыуу болады[9].
Кайнозой эрада кеч Олигоценнге дери Евразияны Шимал Америкадан Шимал Атлантикада айрылыуу, Аляска бла Чуктканы къатында уа джуукълашыуу баргъанды. Ол заманнга Гренландия Шимал-Американ плитагъа къошулады. 15-13 миллион джыл мындан алгъа Гренланд тенгиз къыбыла кесегини ёсюую баргъанды. Бу заманда огъунакъ, базальтланы къусуулары бла бирге Исландия тенгиз дараджадан ёрге ёсюб башлагъанды[9].
Климаты
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шимал Бузлауукъ океанны климаты аны география болуму бла айгъакъланады. Бузну уллу массаларыны болуу климатны Кюнден аз джылыу келиуу бла суукълугъун андан да кючлю этеди.[10]. Арктика зонаны радиация режимини баш энчилиги полюс кечени узунлугъуна кюн радиация келмейди, аны эсебинде 50-150 кюнню ичинде джер, суу юсю суууйду. Джайда уа полюс кюнню себеби бла кюн радиация бла келген джылыуну ёлчеми уллуду. Джагъала бла айрымканлада джылгъы радиация балансы позитивди, эмда 2-ден башлаб 12—15 дери ккал/см болады, океанны ара районларында уа негативди, мэада 3 ккал/см чакълы бир болады[8].
Къыш кёзюуде (6,5 айдан аслам) океанны башында бирча тургъан мийик басымны бёлгеси орун алады (Арктичка антициклон), аны арасы полюсха кёре Грендландиягъа джууугъуракъды. Арктика хауаны сууукъ къургъакъ массалары къыш заманда океанны тёгерегинде континетлеге субторопиклеге дери барадыла, эмда кеслерини келиулери бла хауаны терк сууутадыла. Джай (июнь — сентябрь) алаша басымны бёлгеси къуралады, ол джайгъы температура кёлтюрюунден болады. Ол заманда бери къыбыладан джылы хауа келеди[10].
Шимал Бузлауукъ океаннга джылыуну асламысы Атлантикадан джылы Шимал-Атлантика агъым бла келеди. Океанны чегине келирге атлантика суула атмосферагъа джылыууну 70% чакълысын бередиле. Ол хауа массаланыны динамикасына уллу магъана береди. Бютеу джылны ичинде таймаздан орун алгъан Гренланд антициклонну джерли атмосфера циркуляциягъа уллу эткиси барды. [10].
 |
 |
 |
 |
| Къыш Аляскада полюс джылтырау | Шимал полюсда (вебкамерадан сурат) | Илму-тинтиу дрейф этген станция «Северный полюс-37» | Гренландияны къатында айсбергле |
Гидрология режими
[тюзет | къайнакъны тюзет]Океанны полюслукъ география болуму себебли Арктика бассейнни ара бёлгесинде буз джабыу бютеу джылны ичинде сакълананды[10].
Башындагъы сууланы циркуляциясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Дайым буз джабыу океанланы сууларыны башларын кюн радиацияны эмда атмосфераны ачыкъ эткилеринден сакълайды. Башындагъы сууланы циркуляцияларына эткиси болгъан фактор атлантика сууланы Шимал Бузлауукъ океаннга келиуюдю. Бу джылы Шимал-Атлантика агъым Шимал-Европа бассейнде, Баренцни тенгизинде эмда Кар тенгизде агъымланы джайылыуларына себеб болады. Арктиакада сууланы циркуляциясына Шош океандан келген агъымла да бир кесек этки этедиле. Шимал Бузлауукъ океандан акъгъан сууланы асламысы Антлантика океаннга кетеди, аны шимал-кюнчыгъыш джанындан киреди. Канада Арктика архипелагны ачыкъ богъазларыны юсю бла уа аз суу ётеди. Ма буду Шимал Бузлауукъ океанны баш сууларыны циркуляциясы[10].
| Келиу | Джылгъа сууну ёлчеми минг км³ |
Джоюм | Джылгъа сууну ёлчеми минг км³ |
|---|---|---|---|
| Атлантика океандан ачыкъ богъазла бла: Девисни, Даниячы, Фарер-Исланд, Фарер-Шетланд | 225 | Атлантика океаннга ачыкъ богъазланы юсю бла: Девисни, Даниячы, Фарер-Исланд, Фарер-Шетланд | 260 |
| Шош океандан Берингни ачыкъ богъазыны юсю бла | 30 | Кюнде къуруу | 3 |
| Джауумла | 5 | Бузла бла чыгъыу | 2 |
| Къобанладан саркъгъан | 5 | ||
| Бютеулей | 265 | Бютеулей | 265 |
Суу массала
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шимал Бузлауукъ океанда суу массаланы талай къатын айырадыла. Юс къатында температура гитчеди (0 °C тюбюнде) тузлулугъу да гитчеди. Аллай гитче тузлулукъ къобанладан саркгъан сууланы, эриген сууну эмда кюнде аз къуругъаны чуруму бла болады. Аны тюбюнде юс тюбюндеги къатды, ол андан да сууугъуракъды (−1,8 °C дери) эмда тузлуракъды (34,3 ‰ дери), юс сууланы аралыкъ суула бла къатышууну эсебинде къуралгъан къатды. Аралыкъ суу къат - Грендланд тенгизден келген джылы эмда тузлу (37 ‰ аслам) атлантика суудан къуралады. 750-800 м. теренликге дери джайылады. Аны тюбюнде терен суу къат барды, ол да къыш Грендланд тенгизде къуралыб, бютеу агъым болуб Гренландия бла Шпицбергенни арасында ачыкъ богъазладан агъыб башлайды. Ачыкъ богъазгъа киргенинден башлаб 12-15 джылдан бу суу масса Бофортну тенгизини районуна келеди. Терен сууланы температурасы −0,9 °C чакълы бир болады, тузлулугъу 35 ‰ джетеди. Аны тышында тюб суу массаланы да айырадыла. Ол аз къымылдагъан, къалкъыб тургъан, океанны бютеулей циркуляциясына къошулмагъан къатды. Тюб суула океанны тюбюню эм терен джерлеринде, чунгурларында джыйыладыла[10].
Буз
[тюзет | къайнакъны тюзет]Бузла Арктиканы климаты бла гидродинамикасында уллу орун аладыла. Буз джылны узунунда бютеу арктика тенгизледе барды. Ара районлада пак бузла джайда, къышда джабыу болуб океанны башын джабадыла. Джагъагъа джууукъ тенгизледе, джай бузланы кёбюсю эрийди, алай уллу буз къаяла эримей джюзерге ёчдюле, ала джагъалагъа джууукълашыб, кемечиликге чырмау боладыла. [8].
Флорасы бла фаунасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Климатыны хынылыгъы органика дуниясыны джарлылыгъына чурум болады. Къуру Шимал-Европа бассейнде, Баренцни эмда Акъ тенгизледе джаныуар эмда ёсюмлюк дуния байды. Океанны флорасы асламысы бла ламинарияладан, фукусладан, анфельциядан къуралады, Акъ тенгизде аны юсюне зостера да тюбейди. Шимал Бузлауукъ океанныфитопланктонунда къуру 200 тюрлю барды, аладан 92-си - диатомлуладыла. Диатомейле океанны къыйын шартларына юреннгендиле. Аланы ичинде кёб тюрлюсю бузну тюб джанында орналадалы. Диатом флора океанны фитопланктонуну асламысын къурайдыла, Баренцни тенгизинде 79% дери, Арктика бассейинде уа 98% дери[10].
Океанны къыйын климат шартлары болгъаны себебли, зоопланктон да джарлыды. Кар, Баренцни, Норвег эмда Гренланд тенгизледе зоопланктонну 150-200 тюрлюсю тюбейди. Кюнчыгъыш-Сибирь тенгизде 80-90 тюрлю, Арктика бассейнде - 70-80. Асламысы бла копеподла, ичегичилиле тюбейдиле. Чукотка тенгигзни зоопланктонунда шошокеан зоопланктонну тюрлюлери да тюбеучендиле. Океанны тюбюню джаныуар дуниясы андан да бек сейир джайылгъанды. Баренцни, Норвег эмда Акъ тенгизлени зообентосу кесинпи байлылыгъы бла Атлантика океанны субтропика бла орталыкъ зоналарандагъы тенгизле бла тенглешдирирчады 1500-1800 тюрлю, биомассасы- 100—350 г/м². Лаптевлени тенгизинде тюрлюлени санлары 2-3 къатха азаяды, орта биомасса да - 25 г/м² чакълы бир болады. Кюнчыгъыш Арктиканы тенгизлерини тюбюню фаунасы бек джарлыды, артыкъсыз да бек Артика бассейнни ара кесегинде. Шимал Бузлауукъ океанда 150 тюрлю чабакъ тюбейди, аланы ичинде кёб чабакъчылыкъда хайырланнга тюрлю (трескалыла, камбалалыла эмда башхала). Арктикада тенгиз къанатлыла асламысы бла колониялыкъ джашауну бардырадыла. Былайда дайым джашагъан тюрлюлени саны 30 чакълы бирди (акъ чайка, люрик, бир къауум куликле, гагала, кайрала, акъ къазла эмда башхала). Сютлю джаныуарла тюленлиледен, моржладан, китледен, нарвалладан къураладыла. Айрымканлада леммингле тюбейдиле, буз кёпюрле бла былайлагъа песецле эмда шимал буула да ётюучендиле. Океанны фаунасына дрейф этген бузлада джашаулары ётген акъ айюлени да къошаргъа керекди. Джаныуарла бла къанатлыланы асламысы джылны узунунда (бир къаууму къуру къыш) акъ неда джарыкъ бетли боялыбдыла[10][11].
Шимал тенгизлени фаунасы талай энчилик бла айрыладыла. Аланы бири — гигантизм. Шимал Бузлауукъ океанда эм уллу мидияла, эм уллу Цианея медуза джашайды (узунлугъу 2 м дери, щупальцалары уа 20 метрге дери), эм уллу Офиура «Горгонаны башыды». Былайдагъы джаныуарланы башха энчиликлери аланы кёб джыл джашауларыды. Сёз ючюн, Баренцнти тенгизинде мидияла 25 джылгъа дери джашайдыла (Къара тенгизде къуру 6 джыл), треска чабакъ 20 джылгъа дери, палтус — 30—40 джыл. Бу сууукъ арктика суулада джашауны айныуу акъыртын баргъаны бла байламлыды[10].
Экология проблемалары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шимал Бузлауукъ океанны табигъаты дуниябызны эм чола экосистемаларыны бириди. 1991 дожылда Канада, Дания, Дания, Финляндия, Исландия, Норвегия, Россия Федерация, Швеция бла АБШ Арктиканы табигъатыны джакълаууну стратегиясын (AEPS) къабыл этгендиле. 1996 джылда арктика регионны къралларыны тыш ишлерини министерстволары Оттава декларациягъа къол салыб Арктика кенгешни къурайдыла. БМО-ну табигъатдан программасы (ЮНЕП) Арктиканы баш экология проблемаларына бузланы эриулерин, климатны тюрлениуюн, шимал тенгизлени сууларыны нефтден продуктла бла эмда химияны джараусузгъа чыкъгъанлары бла кирлениуюн, арктика джаныуарланы аз болууун санайды[12].
тюрлениуюню прогнозу
Колорадону Университетини Къар бла бузну тинтиу миллет аралыгъыны (NSIDC) билгилерине кёре, Арктиканы тенгиз бузу терклешиб азаяды, артыкъ да къызыу азайгъан эски къалын бузду, ол себеден буз джабыу андан да бек чола болады. 2007 джылны сентябрында океанда бузну майданыны айлыкъ эмда кюнлюк минимуму белгиленнгеди- 4,24 миллион км². 2011 джылны 9-чу сентябрында экинчи минимум белгиленеди — 4,33 миллион км² (1979 джылдан 2000 джылгъа дери орта кёргюзюмден 2,43 миллион км² азды). Ол заманда ёмюрю ётюлмезлик саналагъан Шимал-кюнбатыш кечиу ачылады. Быллай темпле бла Арктика 2100 джылгъа кесини джайгъы бузун тас этерикди. Алай а бусагъатда бузну тас этиуню терклиги къызыулаша барады, бир къауум прогнозла бла XXI ёмюрню арасына джокъ болургъа боллукъду. [13]. Джайгъы бузну тас болууу, Арктиканы табигъатына уллу заран саллыкъды. Буз аз болса, моржла бла акъ айюлени джашауларына уллу къоркъуу келликди. Океанны кюн радияцияны къайтарыу амалы да азайырыкъды, ол уа кюн къууатны 90% джутуууна себеб боллукъду. Океанны джылыныуу джер джюзюнде глобал джылыныуню кючлениуюне себеб боллукъду. Аны бла бирге океан тёгерегиндеги джерлени чыранлары эририкдиле, ол да тенгизни дараджасыны кёлтюрюлюуюне себеб боллукъду[14].
Джагъа джанындагъы сууланы болумлары да осаллашады. Шимал флотда джыл сайын 10 миллион м³ кирли суу тёгюледи. Индустрия предприятияланы атыкъ суулары бла бирге арктика суулагъа нефтни джараусузлары, фенлолла, ауур металланы биригиулери, азт эмда башха заран бериучю зат тюшеди. Кар тенгизде радиацияны джараусузгъа чыкъгъалары бла контейнерле батдырылгъандыла. Кольск богъазда 200 иесиз кеме батдырылыбды, ала да кирлениуню къайнагъы боладыла. Шимал Бузлаучу океанны джагъаларында 12 миллион темир джыккыр атылады. аланы бир къауму нефть продуктлары бладыла. Бу джараусузгъа чыкъгъан затланы асламысыны иеси бюгюнлюкде джокъду[15].
1954 джылдан 1990 джылгъа дери Джангы Джерде ядоролу сауутну сынаулары бардырылгъанды. Ол заманны ичинде полигонда 135 ядролу атылыу болгъанды:87 атмосферада (аланы 84 хауада, 1 джер башында, 2 суу юсюнде), 3 суу тюбюнде эмда 42 джер тюбю атылтыу. Сынауланы ичинде бек кючлю мегатонналыкъ ядролу сауутланы атылтыу да болгъанды. Джангы Джерде 1961 джылда адам улуну тарихинде эм кючлю водород бомба -58 мегатонналыкъ Патчах Бомба атылтылгъанды[16][17].
Тинтиуюню тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]Океаннга джолоучулукъну юсюнден биринчи джазылы сагъыныу бизни эрагъа дери IV ёмюрде болгъанды, ол заманда белгили грек джолоучу Массилиядан Пифей Туле атлы джомакълы къралгъа джюзгенди, ол Шимал полюс тогъайдан ары болгъан болур,нек десек, греклини айтханына кёере джайгъы кюн къайтыуну заманында бютеу кече да кюн тийиб тургъанды. Бир къауум алимле Туле деб Исландиягъа айтылады деген оюмдадыла[18]. V ёмюрде ирланд монахла Фарер айрымканла бла Исландияны тинтгендиле. IX ёмюрде уа биринчи скандинав тенгизчи Холугаланддан Оттар кюнчыгъышха джюзюб, Акъ тенгизге джетеди[19].986 джылда викингле Гренландияда джерлешимле къурайдыла, XI ёмюрде ала Шпицберген бла Джангы Джерге джетедиле, XIII ёмюрде уа Канада Арктикагъа дери барадыла. 1553 джылда ингилиз тенгиз джолоучу Ричард Ченслер Нордкин учну тёгерегине айланыб бусагъатда Архангельск шахар болгъан джерге джетеди. 1556 джылда Москва компаниядан Стивен Барроу Джангы джерге дери джетеди. Голланд тенгиз джолоучу эмда тинтиучю Виллем Баренц 1594—1596 джыллада юч арктика экспедиция бардыргъанды, аны нюзюрю Ост-Индиягъа шимал тенгиз джолну табыу болгъанды. Кеси Джангы Джерни къатында ажымлы ёледи. Евразияны шимал районлары Эресейде къуллукъда болгъан тинтиучюле бла тинтилгендиле. XI ёмюрде орус чабакъчыла бла джерчиле Акъ тенгизни джагъаларына чыгъадыла, XV—XVI ёмюрледе уа кюрк бла сатыу этген саудюгерле Урал артына дери барадыла. XVIII ёмюрден башлаб, Россия Сибирь бла Узакъ Кючныгъышда тинтиулени кёблешдиреди, аны эсебинде Шимал Бузлауукъ океанны джагъаларыны тынгылы карталары чыгъады[20]. 1641—1647 джыллада къазакъ С. И. Дежнёв Шимал Азияны джагъаларын тинтеди. 1648 джылда Дежнёв Азия бла Американы арасындагъы ачыкъ богъазны табады (джангыдан бу ачыкъ богъазны 1728 джылда В. Беринг табады). Бу ачылыула Уллу Шимал Экспедицияны къуралыууна себеб болады. Ол 1733—1743 джыллада Акъ тенгизден Берингни тенгизиде дери эм къысха джолун ачаргъа керек болгъанды. Бу экспедицияны заманында 1742 джылда С. И. Челюскин Азияны эм шимал нохтасын ачады[21]. Перед Первой мировой войной начались рейсы, совершаемые торговыми судами из Атлантического океана до реки Енисей, однако регулярное освоение Северного морского пути началось в 1920-е годы. В 1932 году ледокол «Александр Сибиряков» за одну навигацию смог пройти маршрут от Архангельска до Берингова пролива, а в 1934 году ледокол «Федор Литке» прошёл этот путь в обратном направлении с востока на запад. Впоследствии регулярные рейсы караванов торговых судов в сопровождении ледоколов проходили по Северному морскому пути вдоль арктического побережья России. Весь Северо-Западный проход впервые прошёл норвежский исследователь Руаль Амундсен в 1903—1906 годах на маленьком судне «Йоа». В обратном направлении в 1940—1942 годах осуществила плавание по проходу канадская полицейская шхуна «Сент-Рок», а в 1944 году «Сент-Рок» стала первым судном, преодолевшим этот путь за одну навигацию. В 1980-х годах Северо-Западным морским путём впервые прошли несколько небольших пассажирских судов и туристское судно «Линдблэд эксплорер»[20].
Шимал полюсха чыгъаргъа биринчи сынаб кёрюуле Симтни богъазыны эмда Кеннеди ачыкъ богъазны районларындан башланнгандыла. 1875—1876 джыллада ингилизли Джордж Нэрс «Дискавери» бла «Алерт» кемелени пак бузланы къыйырларына дери келтиреледи. 1893 джылда норвег тинтиучю Фритьоф Нансен «Фрам» кемеде, Россияны Арктикасында тенгиз бузлагъа бузлайды, ала бла бирге Шимал Бузлауукъ океаннга дрейф этеди. «Фрам» полюсха джууукъ болгъанында Нансен бла аны джолдаши Яльмар Йохансен Шимал полюсха дери джетер умут этедиле, алай а ш. к. 86° 13.6’ джетиб ызларына къайтыргъа керек боладыла. Американ тинтиучю Роберт Пири кесини «Рузвельт» кемесинде къышлайды, эмда 1909 джылны 6-чы апрелинди полюсха джетгенин айтады. Башха американлы, доктор Фредерик Кук, 1908 джылны 21-чи апрелинде полюсха джетгенин айтханды. Бусагъатда тинтуючлени оюмларына кёре, не Кук, не Пири полюсда болмагъандыла[20]. Моторлу улоуну хайырланмай, Шимал полюсха бузланы юсю бла джетген биринчи адамла, ишексиз да британ трансарктика экспедициягъа къошулагъанладыла, ала Уолли Гербертни башчылыгъы бла 1969 джылны 6-чы апрелинде джетгендиле. [22].
 |
 |
 |
| Нансен бла Йохансенни Шимал полюсха стартлары. 14-чю марта 1895 джыл |
Роберт Пири териден этилген эскимос кийим бла «Рузвельтни» палубасында. 1909 джыл |
Ню-Олесуннде «Норвегия» дирижабль 1926 джыл |
Экономика магъанасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Улоу эмда порт шахарла
[тюзет | къайнакъны тюзет]Джылны кёбюсюне Шимал Бузлауукъ океанны тенгиз ташыулада хайыралндырадыла. Эресей Шимал тенгиз джолну, АБШ бла Канада уа Шимал-Кюнбатыш ётюуню. Шимал Бузлаучу океанны баш кеме джюзген ачыкъ богъазлары: Берингни ачыкъ богъазы, Лонгну ачыкъ богъазы, Дмитрий Лаптевни ачыкъ богъазы, Вилькицкийни ачыкъ богъазы, Кар экшикле, Маточкин Шар, Югор Шар, Даниячы ачыкъ богъаз, Гудзон ачыкъ богъаз[23].Санкт-Петербургдан Владивостокга дери тенгиз джолну узунлугъу 12,3 минг км болады. Шимал тенгиз джолну эм къыйын кесеги Мурманскдан Берингни ачыкъ богъазына дериди. Арктиканы россиячы джагъасыны джюк ташылыууну 60% чакълы бири Мурманск порт бла Архангельск портха келеди. Шимал тенгиз джол ташылгъан джюклени асламысы: агъач, кёмюр, азыкъ, джаныучу, машинала эмда Шималда джашагъанлагъа биринчи керекле. [8].
Шимал Бузлауукъ океанны американ секторунда регуляр навигация джокъду. Анда асламысы бла шималда джашагъан адамлагъа керекле ташыладыла. Алясканы джагъасында эм уллу порт Прадхо-Бей турады, ол нефтьчыгъарыучу районну баджарады. Гудзонну богъазыны эм уллу порты — Черчиллди, андан Манитоба и Саскачеван провинцияладан будай Европагъа ташылады. Гренландия (порт Годхавн) бла Данияны арасында да джюк ташыу барады (Даниягъа чабакъ бла тау магъадан, Гренландиягъа промтоварла бла азыкъ). Норвегияны джагъасы бла портла бла порт пунктла кёбдюле, анда джылны узунуна навигация барады. Норвег портладан эм уллураы: Тронхейм (агъач), Му-и-Рана (магъадан, кёмюр, нефтьы), Будё (чабакъ), Олесунн (чабакъ), Нарвик (темир магъадан), Киркенес (темир магъадан), Тромсё (чабакъ), Хаммерфест (чабакъ). Исландияны джагъа суулары каботаж флотну айныуу бла айрылады. Аладан эм магъаналы порт — Акюрейриди (чабакъ). Шпицбергенде порт пунктла Лонгйир, Свеа, Баренцбург бла Пирамида таш кёмюрню чыгъарыуда специализация этеди[8].
 |
 |
 |
 |
| Мурманск порт | Архангельскни порту | Тронхейм | Баренцбургну тенгизден кёрюнюмю |
Минерал къайнакълары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Тёгерегиндеги джерле бла бирге Шимал Бузлауукъ океан мазаллы нефтли-газлы бассейнди, анда нефть бла табигъат газны бай къайнакълары барды. Асламысы бла ала Кюнбатыш-Сибирь эмда Арктика Амеркан нефтли-газлы бёлгеледиле. Россияны секторунда ол Кюнбатыш-Сибирь бёлгеди. Американ секторда нефтли эмда газлы къайнакъла Маккензи сууну аягъындадыла. [24]. Арктика джагъаны россиячы секторунда таш эмда осал кёмюрню уллу къайнакълары барды. Сибирни арктика джагъасындагъы кёмюр къайнакълары 300 млрд. тонна чакълы бир боладыла, аланы 90% таш кёмюрлени тюрлю-тюрлюлеридиле. АБШ бла Канаданы да джагъаларында таш кёмюрню джатакълары уллуду. Гренландияда таш кёмюр бла графитни ёзеклери Баффинни тенгизини джагъасында ачылгъандыла[8].
Шимал Бузлауукъ океанны джагъалары тюрлю-тюрлю магъаданла бла да байдыла: Таймырда ильменит, Чаун эринни джагъасында тутурукъ, Чукоткада алтын, Аляскада алтынны, бериллийни, тутурукъну, вольфрамны джатакълары бардыла. Баффинни Джеринде кюмюш-къоргъашин магъаданла, Мелвилл джарымайрымканда темир магъадан, Грендландияны кюнбатыш джагъасында полиметалла[8].
Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ 1,0 1,1 Кравчук П. А. Рекорды природы. — Л.: Эрудит, 1993. — 216 б. — 60 000 экз. — ISBN 5-7707-2044-1.
- ↑ van Schagen 1680 World & Continents - 5 maps. The International Antiquarian Mapsellers Association. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (3 февраль 2012). Тинтилгенди: 21 октябрь 2011.
- ↑ Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь. — 2-е изд., стереотип.. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2001. — С. 170.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Атлас океанов. Термины, понятия, справочные таблицы.— М.: ГУНК МО СССР, 1980. С. 84—85
- ↑ 5,0 5,1 Физическая география материков и океанов / Под общей ред. А.М.Рябчикова. — М.: Высшая школа, 1988. — Б. 546—551.
- ↑ Большая Российская энциклопедия. Т.2. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2005. — Б. 445.
- ↑ Географический атлас для учителей средней школы, четвёртое издание. — М.: ГУГК, 1980. — С. 29.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 8,7 Каплин П.А., Леонтьев О.К., Лукьянова С.А., Никифоров Л.Г. Берега. — М.: Мысль, 1991. — Б. 58—71.
- ↑ 9,0 9,1 Ушаков С.А., Ясаманов Н.А. Дрейф материков и климаты Земли. — М.: Мысль, 1984. — Б. 142—191.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 10,6 10,7 10,8 Физическая география материков и океанов / Под общей ред. А. М. Рябчикова. — М.: Высшая школа, 1988. — Б. 551—558.
- ↑ Животные Арктики и Субарктики. Третья планета. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (3 февраль 2012). Тинтилгенди: 17 январь 2012.
- ↑ Экология Арктики. Русское географическое общество. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (3 февраль 2012). Тинтилгенди: 13 декабрь 2011.
- ↑ Daily image update. The National Snow and Ice Data Center. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (3 февраль 2012). Тинтилгенди: 14 декабрь 2011.
- ↑ Загадки арктического потепления. Арктика и Антарктика. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (3 февраль 2012). Тинтилгенди: 14 декабрь 2011.
- ↑ Арктика становится помойкой. Арктика и Антарктика. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (3 февраль 2012). Тинтилгенди: 14 декабрь 2011.
- ↑ Штольни полигона ядерных испытаний на Новой Земле. Сайт о каменоломнях, рукотворных пещерах, катакомбах, подземных ходах (спелестология). Ал къайнакъдан архивация этилгенди (3 февраль 2012). Тинтилгенди: 15 декабрь 2011.
- ↑ Ядерный полигон. Архипелаг Новая Земля. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (3 февраль 2012). Тинтилгенди: 15 декабрь 2011.
- ↑ Широкова Н. С. Путешествие Пифея и открытие Ultima Thule (реалистическая традиция о Туле) // Культура кельтов и нордическая традиция античности / Н. С. Широкова. — СПб.: Евразия, 2000.
- ↑ Путешествие Охтхере. Скандинавский информационный центр. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (3 февраль 2012). Тинтилгенди: 5 декабрь 2011.
- ↑ 20,0 20,1 20,2 АРКТИКА. История открытий и исследований. Академик. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (3 февраль 2012). Тинтилгенди: 9 ноябрь 2011.
- ↑ Третий период. История открытий и исследований Северного Ледовитого океана. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (3 февраль 2012). Тинтилгенди: 6 декабрь 2011.
- ↑ Магидович И. П., Магидович В. И. Очерки по истории географических открытий. Т. 5.. — М.: Просвещение, 1985.
- ↑ Серебряков В. В. География морских путей. — М.: Транспорт, 1981. — С. 37.
- ↑ Северный Ледовитый Океан. Горная энциклопедия. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (3 февраль 2012). Тинтилгенди: 23 январь 2012.