Вьетнам

Вьетнам Социалист Республика

Cộng Hòa Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam


Девиз	Ðộc lập, tự do, hạnh phúc («Азатлыкъ, Эркинлик, Насыб»)
Гимн	Tiến Quân Ca

Административ билги
Оноу формасы	бир партиялыкъ унитар социалист республика
Президент Премьер-министр ВКП-ны генерал секретары Вьетнамны миллет джыйылыууну башчысы	Чыонг Тан Шанг Нгуен Тан Зунг Нгуен Фу Чонг Нгуен Шинь Хунг
Тил(лер)и	Вьетнам тил
Ара шахары	Ханой

География билги
Уллу шахар(лар)ы	Хошимин, Ханой
Бютеу территориясы	331 210^[1] км² (дунияда 66-чы)
Сууну юсю	1,3 %
Сагъат бёлгеси	UTC +7

Тарих билги
Эркинлиги	2-чи сентябрь 1945 (баямланнганды) 1954 (танылгъанды)

Демография билги
Бютеу халкъы (2011)	690 549 390 ^[1] адам (дунияда 14-чю)
Къалынлыгъы	273 ^[1] адам/км²

Экономика билги
БИП (номинал) (2010)	$ 276,6 млрд^[1] (42-чи)
БИП (ном.) адам башына	$ 3100^[1]
Валютасы	вьетнам донг (VND)

Башха билги
Домен(лер)и	.vn
Телефон коду	+84

Вьетна́м (вьетн. Việt Nam), официал аты — Вьетнам Социалист Республика (вьетн. Cộng Hòa Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam, конг хоа са хой тю нгя вьет нам) — Къыбыла-Кюнчыгъыш Азияда къралды, Индокъытай джарымайрымканда орналыбды. Кюнбатышында Лаос эм Камбоджа бла, шималында — Къытай бла чеклешеди, кюнчыгъыш бла къыбыладан Къыбыла-Къытай тенгиз джууады.

Аты эмда аны этимологиясы

Къралны аты (越南) эки сёзден къуралады: «Việt» къралны баш халкъы — вьетлени аты, «Nam» — къыбыла^[2], «Къыбылада Вьетлени джурту», къытайча «Юэнань» деген сёзню калькасыды («юэ» — къытайча вьетлени аты, «нань» — къыбыла).

Вьетнам сёзню биринчи кере поэт Нгуен Бинь Кхием кесини «Чанг Чинни фалы» деген китабында, XVI ёмюрде хайырланады, былай джазады «Эмда Вьетнам кърал къуралады». Бу ат XVI—XVII 12 стеллада кесилиб джазылады, сёз ючюн, Хайфон шахардагъы пагодада. 1804—1813 джыллада император Гья Лонг Вьетнам сёзню официал къагъытлада хайырланнганды. Алай а 1945 джылгъа дери кърал Аннам атны джюрютгенди, ол джыл император Бао Дай официал атны тюрлендиргенди.

Тарихи

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Вьетнамны тарихи.

Ал кёзюу

Вьетлени цивилизациялары Хонгха сууну ёзенинде къуралгъанды. Былайда, кеч неолитни эпохасында, монголоид эмда протомалай къауумланы къатышыуу баргъанды. Биринчи кърал къуралышда б. э. д. III ёмюрде къуралгъандыла, Хунг король, дракон Лак Лонг Куан бла хур къанатлы Ау Кону джашына саналгъанды, ол Фонгтяуда ара шахар салады (бусагъатдагъы Виньфук провинция), Хунг династиягъа тамал салыб, къралына да Ванланг ат береди.

Вьетнам патчахлыкъ 100 джылдан болгъанды, бир талай заманны Вьетнам Къытайны къурамында тургъанды.

Колониал кёзюую

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Француз Индокъытай.

XIX ёмюрню экинчи джарымында Вьетнам Франциягъа колониялыкъ бойсунуугъа тюшеди. Къралны юч кесекге юлешедиле- Кохинхина колония (Къыбыла Вьетнам), Аннам (Ара Вьетнам) бла Тонкин (Шимал Вьетнам) протекторатла. Лаос эм Камбоджа бла бирге Вьетнам Француз Индокъытайгъа киреди.

1930-чу джыллагъа къралда кючлю миллет-азатлаучу джюрюш къуралады, аннга башчылыкъ Индокъытайны Коммунист партиясы этеди (башчысы — Хо Ши Мин). Экинчи дуния къазауатны джылларында Вьетнамны японлула кючлейдиле, ала француз гарнизонланы саутсузландырадыла. Къазауатны ахырына японлула, Япония бла Маньчжурияны джакълауну кючлендирир ючюн, кеслерини аскерлерин чыгъарадыла, Вьетнамны территориясында уа алагъа бойсуннган, Вьетнам империя къурайдыла.

Къралда властны вакууму бла хайырланыб, коммунистле 1945 джылны 13-чю августунда Танчаода бардырылгъан II партия конференцияда Хо Ши Минни башчылыгъы бла болджаллы правительство къураб, къозгъалыугъа оноу этедиле. Вьетнамдагъы 1945 джылны август револяциясы колониялыкъ администрацияны ахыр институтлары къурутады:19-чу августда къозгъалыу Ханойда хорлайды, 23-чю августда — Хюэде, 25-чи августда — Сайгонда. 1945 джылны 2-чи сентябрында Хо Ши Мин Азатлыкъны декларациясын баямлаб, джангы къралны — Вьетнам Демократ Республиканы къурайды.^[3]

Алай а халкъла арасы ситуация кърал ючюн алай иги болмагъанды, Подстдам келишиулеге кёре АБШ бла Ингилиз япон аскерлени сауутсузландырыргъа керек эдиле. Бу хакъны АБШ Чан Кайшини аскерлерине береди, ала Шимал Вьетнамны кючлейдиле. Къыбыладагъы ингилиз аскер башчылыкъ ВДР-ни танымайды, эмда французлагъа колонияларын сакълауда къолундан келген болушлукъну этеди. Алай бла, къралны тарихинде, «бир къралны ичинде аллай кёб тюрлю оккупант джыйылады».^[4]

Быллай къыйын халкъла арасы фонда, 1946 джылны 6-чы мартында Хо Ши Минни правительствосу Франция бла Хо—Сантени атлы келишиуге барады, аннга кёре Француз бирликни аскерлери къралда турургъа эркин боладыла, Франция уа ВДР-ни суверенитетин таныйды. Бу келишиуге кёре къралгъа Чан Кайшини аскерини орнуна француз аскерле киредиле. Бу политика атламгъа ВДР бир кесек солуу алыб, джангы революция кюрешге башлар ючюн баргъанды.^[5]

Алай Франция, аскер джаны бла кючлю болгъанына базыб, колониялыкъ системаны орнуна салыр муратларын тохтатмайды. Бютеу амалланы сынаб, 1946 джылны 19-чу декабрында партияны АК-сы къаршчыланыуну къазауатын башларгъа оноу этеди. Бу къазауат созулгъан, партизан халили къазауат болгъанды. Талай джылны ичинде Вьетминни аскерчилери кюрешни партизан амалларын хайырланыб, французланы кючлерин тауусадыла, андан сора КъХР бла СССР-ден болушлукъ бла къарыу алыб, 1954 джылны джазында колониялыкъ аскерге талай ауур джара саладыла, аланы эм белгилиси Дьенбьенфуда сермешиу болады^[6].

Вьетнамда къазауат

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Вьетнамда къазауат.

1954 джылны джайында Женева келишиулеге къол салынады, аннга кёре Вьетнам, Лаос, Камбоджа толу бойсунмазлыкъгъа ие боладыла, эмда джууукъ заманда эркин сайлаула бардырыргъа оноу этиледи. Сайлаулагъа дери Вьетнамны территориясы кёзюулю болуб, Бенхай сууну юсю бла экиге юлешинеди. АБШ коммунизмни регионда джайылыуна тыйгъыч болур муратда, сайлауланы бузады. Къыбылада Вьетнам Республика баямланады, ара шахары Сайгон болады. Джангы къралгъа башчы Нго Динь Зьем болады. 1959 джылда Вьетнам Демократ Республиканы башчылары, Вьетнамны бирлешдириуде сауут кюч бла кюреш керек болгъан оюмгъа келедиле, Къыбыла Вьетнамны азатлаууну миллет фронту (КъВАМФ неда Вьетконг) къуралады, ол кесини партизан операциялары бла Къыбыла Вьетнамны шимал джанында ситуацияны тюрлендирирге кюрешеди.

1965 джылгъа Вьетконг Къыбыла Вьетнамны территориясыны 30 % кючлейди. АБШ Тонкин инцидент бла хайырланыб (вьетнам катерлени американ эсминецге чабыу) ВДР-ни бомбалаб башлайды, аны тышында кесини аскерлерин Къыбыла Вьетнамгъа киргизеди. Вьетнам къазауат башланады. Къыбылада партизан къазауатны джетишимли болгъаны, сайгон режимни къарыусузлугъу, американ аскерлеге уллу заран салады. Вашингтон 1973 джыл Париж мамырлыкъ келишиулеге къол салыр зорлукъда къалады, аннга кёре американ аскерле Вьетнамдан чыгъарыладыла. Американы болушлугъу болмай, терен кризисде тургъан къыбыла-вьетнам режим кёб турмай хорланады. 1975 джылны 30-чу апрелинде шимал-вьетнам аскерле Сайгонну кючлеб, къралны бирлешдириуню бошайдыла.

1976 джыл Вьетнам Социалист Республиканы джангы конституциясы къабыл этиледи. Сайгон Хошимин атны алады.

Бусагъатдагъы тарих

1978 джылны декабрында, вьетнам аскерле чекде тохтаусуз агрессиягъа къаршчылыкъгъа Камбоджагъа киредиб Пол Потну режимин къурутадыла, аны КъХР ушатмайды. 1979 джылны джазында къытай-вьетнам къазауат башланады, ол къазауатда вьетнам аскерле къралгъа кирген къытай аскерлеге уллу заран джетдириб тохтады. СССР-ни дипломатия къатышыуу Къытайны андан ары агрессиясын тохтады. Андан сора къытай-вьетнам чекде сауутлу сермешиуле чыгъа тургъандыла. Ахыры бла эки къралны арасында илишкиле 1991 джылда орнуна салынадыла^[7].

Халкъ мюлкню совет модели бла сауутланнга вьетнам экономика кючлю кризисге келеди. СССР-деги перестройка бла Къытайдагъы реформала башланнганлай, 1986 джыл Вьетнамда да джангы экономика политика башланады.

Бусагъатхза Вьетнамда экономика системаны либерализациясы бардырылгъанды, тыш къралла бла контактла бегигендиле, джамагъат джашауда да партияны контролю бираз джумшагъанды.

Политика системасы

Кърал къурулушу

Социалист республикады. Бусагъатдагъы Конституциясы 1992 джылны 15-чи апрелинде къабыл этилгенди.

Властны баш органлары: миллет джыйылыу, президент, премьер-министр.

Властны джерли органлары: Вьетнам 58 провинция бла 5 ара бойсунууда болгъан шахардан къуралады. Бу шахрла бла провинциялада халкъ сайлагъан кърал власть органла — халкъ советле бардыла. Аланы болджаллары 4 джылды. 1997 джылдан башлаб провинцияла тыш къралла бла сатыу-алыу этер хакъ алгъандыла

Закон къураучу власть: 1992 джылны Конституциясына кёре закон къураучу властны баш органы Миллет джыйылыуду, 450 депутатдан къуралады, ала ачыкъ сайлаула бла 5 джыллыкъ болджалгъа сайланадыла. 2002 джылдан башлаб Миллет джыйылыу 498 депутатдан къуралады.

Сюд системасы

Сюд системагъа Ханойда Баш халкъ сюд эмда аннга бойсуннган провинциялада халкъ сюдле киредиле. Миллет джыйылыу керек болса, сёз ючюн, миллет къоркъуусузлукъну кереклисинде, энчи сюд органла къурургъа боллукъдула.

Сауутлу кючлери

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Вьетнам халкъ аскер.

Вьетнам халкъ аскерни юсюнден информация сырлыды. Къралда 0,5 млн чакълы бир аскерчи, къоркъуусузлукъ органлада уа 2 млн чакълы бир адам барды.

Географиясы

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Вьетнамны географиясы.

Вьетнамны территориясыны 80 % асламысы алаша эмда орта мийикликли таула аладыла. Шималда бир-биринден параллель халда къыбыла-кюнчыгъышха созулгъан талай тау тизим барды — Хоангльеншон (Вьетнамны эм мийик нохтасы, Фаншипан тау — 3143 м), Шусунгтяотяй, Шамшао ала бир-бирлеринден терен тар ёзенле бла айрылыбдыла. Кюнбатыш чегини узунлугъуна Чыонгшон таула барадыла (Аннам таула). Къралны ара эмда къыбыла кесегинде — Плейку, Даклак, Ламвьен, Зилинь сыртла бардыла. Къыбыла-Кюнчыгъыш Азияны эм терен эмда эм толу суулары Хонгха бла Меконг кеслерини агъымларын Вьетнамны территориясында Къыбыла-Къытай тенгизге саркъыб бошайдыла. Хонгхини аяыгъында эмда дельтасында Бакбо аллювий тюз джатады, адамланы эм бек басыннган районуду (1100 адам/км²) былайда Вьетнамны ара шахары Ханой орналыбды. Экинчи аллай тюз, къралны къыбыласында Меконгну аягъындады, былайда да адам басыннган мийикиди (450 адам/км²), къралны эм уллу шахары Хошимин да былайдады.

Вьетнам субкэкватор муссуон климатны бёлгесиндеди, алай а къралны узун болгъаны себебли, климат шартла тюрлю-тюрлюдюле. Къыбылада къыш иссиди (26° С), шималда уа салкъынды (15° С), бир-бирде хауаны температурасы, Къытайдан келген сууукъ хауа бла бирге 1° С дери тюшерге болады. 1500 м мийик таулада кърау урургъа да болады. Джауумланы режими да къралны территориясында бирча тюлдю. Къыбылада къыш къургъакъды, шималда уа мылыды, джай муссуон джангурла къралны бютеу территориясында барадыла. Джайны ахырында, къачны аллында Вьетнамы тенгиз джагъасына уллу заран салгъан тайфунла келедиле.

Административ-территориал къуралышы

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Вьетнамны административ бёлюнюую.

Вьетнам 58 провинцягъа юлешинеди (вьетн. Tỉnh, тинь). Аны бла бирге ара бойсууда 5 шахар барды (вьетн. thành phố trực thuộc Trung ương), аланы статуслары провинция бла тенгди.

Халкъы

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Вьетнамны халкълары.

Адам саны — 90,5 млн (2011 июлуна, дунияда 14-чю орун)
Джылгъа къошулуу — 1,1 %
Джашауну орта узунлгъу — эркишиледе 69,7 джыл, 74,9 джыл тишириулада
Шахарчыла — 30 %
Къара таныу — 96 % эркиши, 92 % тишириу (2002 джыл)

Этник къурамы — вьетле 85,7 %, тайла 1,9 %, тхайла 1,8 %, мыонгла 1,5 %, кхмерле 1,5 %, мяола 1,2 %, нунгла 1,1 % эмда башхала (2009 джыл).

Тилле — вьетнам тил (официал).

Тутулгъан динле — буддистле 9,3 %, католикле 6,7 %, Хоа-Хао 1,5 %, каодай 1,1 %, протестантла 0,5 %, атеистле бла джерли анимист культла 80,8 % (1999 джыл)^[1].

Вьетнамлыланы баш динлери халкъ меджисиу ийнанчланы системасыды, аланы тамалында «тхо кунг то тиен» ритуалла турадыла. Бу культну белгили бегитилген организациясы, дин къуллукъчулары, неда социал къуралышы джокъду, ол себебден дин конфессия статусу да джокъду. 1999 джылны тергеуде кесини динин белгилеб джазалмагъанланы атеистле деб джазгъандыла. Дагъыда чертилирге керек, бу меджисуу культланы буддист храмлада бардырылыуу, вьетнамчыланы 80 % буддистди деген халатны келтиргенди.

Экономикасы

Табигъат къайнакълары: фосфатла, кёмюр, марганец, бокситле, хромитле, Нефть эм табигъат газ .

2009 джылгъа ИБП — 92,4 млрд долл. Адам башына ИБП — 2,9 тыс. долл. (дунияда 167-чи орун).

Эл мюлк (52 % ишлеген, 21 % ИБП) — принч, кофе, каучуклу терекле, мамукъ, чай, пурч, соя, кешью, шекер къамиш, арахис, бананла, чабакъ тутуу. Промышленность (15 % ишлеген, 40 % ИБП) — эл мюлк продукцияны хазыр этиу, кийим, аякъ кийим, нефтни чыгъарыу, кеме ишлеу. Баджарыу сфера — 33 % ишлеген, 39 % ИБП. Ишсизле — 6,5 % (2009 дж.).

Электрокъууат асламысы бла гидроэлектростанциялада чыгъарылады, джангур чакъ башланыуу бла электрокъууатда дыккылыкъ сыналады.

Белгиле

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 CIA — The World Factbook
↑ Вьетнам. Справочник. М.: Наука, 1993
↑ История Востока: в 6 т. / Т. 6: Восток в новейший период (1945—2000 гг.) / [отв. ред.: В. Я. Белокреницкий, В. В. Наумкин]. — М.: Восточная литература РАН. 2008.
↑ История Востока: в 6 т. / Т. 6: Восток в новейший период (1945—2000 гг.) / [отв. ред.: В. Я. Белокреницкий, В. В. Наумкин]. — М.: Восточная литература РАН. 2008. С.716
↑ История Востока: в 6 т. / Т. 6: Восток в новейший период (1945—2000 гг.) / [отв. ред.: В. Я. Белокреницкий, В. В. Наумкин]. — М.: Восточная литература РАН. 2008. С.716-717
↑ Военная история / Дэвидсон Ф. Б. Война во Вьетнаме
↑ China-Vietnam Relations

[Factbook-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 CIA — The World Factbook

[2] Вьетнам. Справочник. М.: Наука, 1993

[3] История Востока: в 6 т. / Т. 6: Восток в новейший период (1945—2000 гг.) / [отв. ред.: В. Я. Белокреницкий, В. В. Наумкин]. — М.: Восточная литература РАН. 2008.

[4] История Востока: в 6 т. / Т. 6: Восток в новейший период (1945—2000 гг.) / [отв. ред.: В. Я. Белокреницкий, В. В. Наумкин]. — М.: Восточная литература РАН. 2008. С.716

[5] История Востока: в 6 т. / Т. 6: Восток в новейший период (1945—2000 гг.) / [отв. ред.: В. Я. Белокреницкий, В. В. Наумкин]. — М.: Восточная литература РАН. 2008. С.716-717

[6] Военная история / Дэвидсон Ф. Б. Война во Вьетнаме

[7] China-Vietnam Relations

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]