Къарачай-малкъар тил
Къарачай-малкъар тил — тюрк тилледен бириди. Къарачай-малкъарлыла сёлешген тилди. Эки диалектге бёлюнеди: къарачай-басхан-чегем («ч»-диалект) эмда малкъар («ц»-диалект). Россейде къарачай-малкъар тилде сёлешгенлени саны 305 минг адамды (2010 джыл халкъ тергеуге кёре).
| Къралла: | Россей, Тюрк, Къазакъстан, Къыргъызстан, АБШ |
| Официал статусу: | Къарачай-Черкес бла Къабарты-Малкъар Республикала (Россия) |
| Бютеу сёлешгенле: | 274 034 Россейде[1](2020)
360 000 чакълы (бютеу) |
| Джазыу системасы: | кирилл алфавит (къарачай-малкъар алфавит), диаспорада латин алфавит |
| Категориясы: | Алтай тилле |
|
— Алтай юйюр | |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | krc |
| Бёлюмю: | |
| Слоганы: | Википедия, эркин энциклопедия |
тюрлендириу  |
|
Литература къарачай-малкъар тил, къарачай-басхан-чегем диалектни тамалында къуралгъанды. Джазыу система 1920-24 дждж. араб джазыуну тамалында болгъанды (аджам), 1924-36 дждж. латин алфавитни тамалында, 1936 джылдан бери — кирилл алфавит бла тамалланады.
Къарачай-малкъар тил, Къарачай-Черкес («Къарачай-Черкес Республиканы миллетлерини тиллерини юсюнден» Закон, 1996) бла Къабарты-Малкъар («Къабарты-Малкъар Республиканы миллетлерини тиллерини юсюнден» Закон, 1995) республикалада кърал тилди.
Къарачай-малкъар тилде «Къарачай» бла «Заман» газетле эмда «Минги тау», «Нюр», «Лячин» журналла чыгъадыла.
Алфавит
[тюзет | къайнакъны тюзет]Бусагъатдагъы къарачай-малкъар алфавит (кесек тюрлениуле бла, 1936 джылдан бери хайырланады):
| А а | Б б | В в | Г г | Гъ гъ | Д д | Дж дж | Е е |
| Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Къ къ | Л л |
| М м | Н н | Нг нг | О о | П п | Р р | С с | Т т |
| У у | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | ъ |
| Ы ы | ь | Э э | Ю ю | Я я |
Дж дж хариф Къарачай-Черкесияда хайырланады. Дагъыда Къарачай-Черкесияда 1970-чи джыллагъа дери Ў ў бла Нъ нъ (Нг нг харифни орнуна) харифле хайырланнгандыла, алай а тилни Къарачай-Черкесияда бла Къабарты-Малкъарда джюрюген вариантларын унификация этер умутда, бу харифле къоратылгъандыла.
Латин алфавит
[тюзет | къайнакъны тюзет]Латин алфавит къарачай-малкъар тилге 1924 джыл къабыл этилгенди[2]:
| A a | B в | C c | Ç ç | D d | E e | F f | G g |
| Ƣ ƣ | I i | J j | K k | Q q | L l | M m | N n |
| N̡ n̡ | O o | Ө ө | P p | R r | S s | Ş ş | T t |
| Ь ь | U u | V v | Y y | X x | Z z | Ƶ ƶ | Ӏ Ӏ |
| Ӏь Ӏь |
1926 джылда харифлени тизгинлери тюрлендирилгенди эмда S̷ s̷ хариф къошулуннганды.
Официал тюл латин къарачай-малкъар тилге алфавит:
| A a | B b | C c | Ç ç | D d | E e | F f | G g |
| Ğ ğ | H h | İ i | I ı | K k | Q q | L l | M m |
| N n | Ñ ñ | O o | Ö ö | P p | R r | S s | Ş ş |
| T t | U u | Ü ü | W w | Y y | Z z |
Алфавитлени тенглешдириу таблица:
| Арабица
(1920-1924) |
Латиница
(1924—1938) |
Латиница
(1994, проект) |
Латиница
(офиц.тюл) |
Кириллица
(1961—1964) |
Кириллица
(эндиги) |
|---|---|---|---|---|---|
| ا | A a | A a | A a | А а | А а |
| ب | B в | B b | B b | Б б | Б б |
| و | V v | V v | - | В в | В в |
| گ | G g | G g | G g | Г г | Г г |
| غ | Ƣ ƣ | Ğ ğ | Ğ ğ | Ғ ғ | Гъ гъ |
| د | D d | D d | D d | Д д | Д д |
| ە | E e | E e | E e | Е е | Е е |
| ۆ | Ө ө | Ö ö | Ö ö | Ө ө, Ё ё | Ё ё |
| ژ | Ƶ ƶ | J j | C c | Ж ж | Ж ж |
| ج | Ç ç | C c | C c | Җ җ | Дж дж (Ж ж) |
| ز | Z z | Z z | Z z | З з | З з |
| ي | I i | İ i | İ i | И и | И и |
| ي | J j | Y y | Y y | Й й | Й й |
| ك, ک | K k | K k | K k | К к | К к |
| ق | Q q | Q q | Q q | Қ қ | Къ къ |
| ل | L l | L l | L l | Л л | Л л |
| م | M m | M m | M m | М м | М м |
| ن | N n | N n | N n | Н н | Н н |
| ڭ, ݣ | Ꞑ ꞑ | Ng ng | Ñ ñ | Ң ң | Нг нг (Нъ нъ) |
| وٓ | O o | O o | O o | О о | О о |
| پ | P p | P p | P p | П п | П п |
| ر | R r | R r | R r | Р р | Р р |
| س | S s | S s | S s | С с | С с |
| ت | T t | T t | T t | Т т | Т т |
| و | U u | U u | U u | У у | У у |
| و | W w | W w | W w | Ў ў | У у (Ў ў, У́ у́) |
| ف | F f | F f | F f | Ф ф | Ф ф |
| خ | X x | X x | H h | Х х | Х х |
| ح | H h | H h | - | Һ һ | - |
| — | S̷ s̷ | Ç ç | Ç ç | Ц ц | Ц ц |
| چ | C c | Ç ç | Ç ç | Ч ч | Ч ч |
| ش | Ş ş | Ş ş | Ş ş | Ш ш | Ш ш |
| — | — | Ş ş | Ş ş | Щ щ | Щ щ |
| — | — | ' | - | ъ | ъ |
| ىٕ | I ı | I ı | Ы ы | Ы ы | |
| — | — | ' | - | ь | ь |
| ئە, اە | E e | E e | E e | Э э | Э э |
| ۉ | Y y | Ü ü | Ü ü | Ү ү, Ю ю | Ю ю |
| - | - | Ya ya | Ya ya | Я я | Я я |
Литература
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Акбаев Ш. Х. Фонетика диалектов карачаево-балкарского языка. Черкесск, 1963.
- Алиев У. Б. Синтаксис карачаево-балкарского языка. М., 1973.
- Аппаев А. М. Диалекты балкарского языка в их отношении к балкарскому литературному языку. Нальчик, 1960.
- Ахматов И. Х. Карачаево-балкарский язык. Синтаксис. Ч. 2. Нальчик, 1992.
- Гочиева С. А. Наречия в карачаево-балкарском языке. Нальчик, 1983.
- Грамматика карачево-балкарского литературного языка. Ч. 1. Фонетика и морфология. М., 1979.
- Грамматика карачаево-балкарского языка. Под ред. Н. А. Баскакова. Нальчик, 1966.
- Грамматика карачаево-балкарского языка. Фонетика. Морфология. Синтаксис. Нальчик, 1976.
- Карачаево-барлкарско-русский словарь. Под ред. Э. Р. Тенишева. М., 1965.
- Къарачай-малкъар тилни грамматикасы. Нальчик, 1970.
- Отаров И. М. Лексикология карачаево-балкарского языка. Нальчик, 1982.
- Русско-карачаево-балкарский словарь. Нальчик, 1970.
- Толковый словарь карачаево-балкарского языка. Т. 1. Нальчик, 1995.
- Урусбиев И. Х. Спряжение глагола в карачаево-балкарском языке. Черкесск, 1963.
- Хабичев М. А. Карачаево-балкарское именное словообразование. Черкесск, 1989.
- Хабичев М. А. Карачаево-балкарское именное формообразование. Черкесск, 1991.
- Хаджилаев Х.-М. И. Очерки карачаево-балкарской лексикологияя. Черкесск, 1970.
- Чеченов А. А. Историческая фонетика карачаево-балкарского языка. М., 1996.
- Чеченов А. А. Проблемы формирования языка карачаевцев и балкарцев. М., 1996.
Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ Россейни тергеу 2020.
- ↑ Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР. М., 1972
 Бу, тилни юсюнден тамамланмагъан статьяды. Сиз болушургъа боллукъсуз проектге, тюзетиб эм информация къошуб бу статьягъа.
|