Минги тау
| Минги тау | |
 Минги тауну шималдан кёрюнюмю | |
| Географиясы | |
|---|---|
| Мийиклиги | 5642 м, Кюнбатыш тёппеси |
| Массив | Уллу Кавказ |
| Узунлугъу | км |
| Кенглиги | км |
| Майданы | км2 |
| Координатла | |
| Орналгъаны | |
| Кърал(ла) |  Россия
|
| Республика |  Къабарты-Малкъар Къарачай-Черкесия
|
| ' | |
| Чыгъылыу | |
| Биринчи | 22 июль 1829 джыл Хачирланы Хыйлар (кюнчыгъыш тёппесине) 1874 джыл Сотталаны Ахия бла Ф.Гардинер, Ф.Гроув, Г.Уолкер эмда Дж.Кнубель (кюнбатыш тёппесине) |
| Классика маршрут | кюнбатыш тёппеси — 2А, шималдан, буз-къарлы. |
| Геологиясы | |
| Ёмюрю | 10 млн джыл |
| Породалары | |
| Типи | Стратовулкан |
| Активлиги | Джукълагъан |
| Ахыр кере къусханы | б. э. 50 джылы ± 50 джыл.[1] |
| Коду [1] | 0104-01- |
| Обсерваториясы | Терскъолда Обсерватория |
Картада локализациясы:
  Минги тау | |
тюрлендириу  |
|
Минги тау — Кавказда, Къарачай-Черкесия бла Къабарты-Малкъарны чегинде орналгъан стратовулканды. Минги тау, Уллу Кавказ аркъадан шималыракъ орналады эмда Россияда эм мийик тау башха саналады. Европа бла Азияны чеги кескин болмагъаны себебли, Европада да эм мийик тау башха саналыучанды[2][3].
Минги таугъа биринчи кере генерал Эммануэлни экспедициясыны джол кёргюзтюучюсю Хачирланы Муссаны джашы Хыйлар (Хыйса)[4][5] 22 июль 1829 джылда чыкъгъанды.
География хапарлауу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Минги тау — вулканны эки башлы конусуду. Кюнбатыш тёппесини мийиклиги 5642 м, кюнчыгъышныкъы — 5621 м. Ала бир-бирлеринден чат бла айырылыбдыла, чатны мийиклиги — 5200 м , эки тёппе бир-биринден 3 км чакълы бирге узакълашадыла[6]. Вулканны ахыр кере къусууу б. э. 50 (± 50 джыл) джылында болгъанды.
Альпинист классификациягъа кёре, Минги тау 2А къарлы-бузлуду, эки тёппесин ётюу а — 2Б болады. Башха, андан да къыйыныракъ маршрутла да бардыла, сёз ючюн, Минги тау (З) С-З къабыргъасы бла 3А.
Аты
[тюзет | къайнакъны тюзет]Минги тау узакъдан кёрюннгени себебли, бу тауну аты кёб халкъланы тиллеринде да барды, тюз этеклеринде джашагъан къарачай-малкъарлылада тарихлеринде талай атны джюрютгендиле, сёз ючюн, Джелбуруш (бир-бир алимлени оюмларына кёре, бу сёзден къуралгъанды бусагъатдагъы орусча «Эльбрус» вариант да).
Башха тилледе аты:
- Ельбурус — джелни бургъан (ногъайча).
- Асхартау — асланы къар таулары (къумукъча).
- Джин-падишах — джинлени патчахы (тюркча).
- Альбар (Альборс) — мийик, мийик тау (иранча).
- Ялбуз — буз джал (гюрджюча).
- Урюшглюмос — кюнню тауу.
- Кускамафь — насыбны келтирген тау (адыгейча).
- Шат, Шат-гора — буруннгу орус аты (къарачай-малкъар тилде чат бла орус. гора — чатлы тау)
Геология
[тюзет | къайнакъны тюзет]Орналгъаны
[тюзет | къайнакъны тюзет]Ёзенлери
[тюзет | къайнакъны тюзет]Адыл суу, Ишхелди, Адыр суу ёзенле, эмда Тонгуз-Орун бла Ушба альпинистле бла тау туристлени бек сюйген джерлериди. Минги тауну этеклери — Россияны тау курортуду
Чыранлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Минги тауну чыранларыны бютеулей майданы 134,5 км²; аланы ичинде эм белгилилеге: Уллу эм Гитче Азаула, Терскъол чыранла саналадыла.
Инфраструктурасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Турист инфрастурктурасыны асламысы Къабарты-Малкъарны джанынданды (Къарачай-Черкесияны джанындан асыры тик болгъаны себебли, турист инфраструктураны айнытырча тюлдю). Къыбыла джанындан кёб санда къонакъ юй, турист база, альпинист база барды.
Тёппесине чыгъыу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Минги тауну этеклеринде джашагъан къарачайлыла бла малкъарлыла эртден да таугъа чыкъгъандыла, алай а мыннга джазылгъан шагъатлыкъ джокъду. Минги тауну мийиклигин (5421 м) биринчи кере 1813 джыл орус академик В. К. Вишневский белгилейди.
Минги тауну тёппелерини бирине биринчи кере къагъытда шагъатлыкъ бла джетишимли 1829 джыл генерал Г. А. Эммануэлни башчылыгъы бла экспедиция чыкъгъанды. Экспедиция илму экспедиция болгъанды, аннга къошулгъанла: академик Адольф Купфер — геофизик, геолог, Петербургда Баш геофизика обсерваторияны тамалын салгъан, физик Эмилий Ленц, зоолог Эдуард Минетрие, Орус энтомология джамагъатны тамалын салгъан, ботаник Карл Мейер, суратчы-архитектор Иосиф Бернардацци, маджар алим Янош Бессе. Болушлукъ къуллукъда 850 аскерчи бла 350 къазакъ болгъанды, эмда талай джерли джол кёргюзюучю.
Миниуню кесине къуру Купфер, Ленц, Мейер, Минетрие, Бернардацци, 20 къазакъ бла джол кёргюзгенле къошулгъандыла. Алай а къошулгъанланы кёбюсю, джолну ауурлугъу, алпниист кереклери джарашмагъаны себебли ызына къайтхандыла. Андан арысына тёрт адам баргъанды: Эмилий Ленц, къазакъ Лысенков эмда эки джол кёргюзюучю — Хачирланы Хыйса (Хыйлар) бла Сотталаны Ахия. 5300 мийикликде къарыулары тауусулуб Ленц бла аны биргесине келген экеулен да тохтайдыла. Биринчи кюнчыгъыш тёппеге 1829 джылны 10-чу июлунда сагъат 11 бола, къарачайлы джол кёргюзюучю Хачирланы Хыйса чыгъады[4][5][7]. Аны чыкъгъаны лагерде ушкок салют бла белгиленнгенди. Эммануэль чыгъыугъа лагерден кючлю кёзюлдюреуюк бла къараб тургъанды[8].
Базалары болгъан джерде ташда эсгертме джазыу этиледи, алай а аны оруну заман бла тас болады, ХХ ёмюрде совет альпинистле табадыла ол джазыулу ташны.
Кюнбатыш тёппесине биринчи кере джетишимли 1874 джыл ингилиз альпинистлени къаууму чыгъады (башчылары Ф. Грове) алагъа джол кёргюзген биринчи чыгъышха къошулгъан малкъарлы Сотталаны Ахия болады[9].
1974 джылны августунда юч УАЗ-469 мешина 4000 метрлик мийиклиде чыранлагъа чыкъгъандыла.
1998 джылны 12-чи августунда Минги таугъа къарачай тукъумлу Хурзук бла Дауур атлы атла бла экспедиция чыгъады. Минги тауну тарихинде бу биринчи ат бла чыгъыу болгъанды.
Минги тау Ата джурт къазауатны заманында
[тюзет | къайнакъны тюзет]Европаны эм мийик нохтасы болгъаны себебли, Минги тауну символлукъ магъанасы болгъанды, ол себебден Уллу Ата Джурт Къазауатны заманында былайда ачы сермешиуле болгъандыла, ол сермешиулеге белгили герман 1-чи тау-мараучу дивизия «Эдельвейс» да къошулгъанды. «Кавказ ючюн сермешиуде» 1942 джылны 21-чи августунда тау-мараучула «Кругозор» бла «Приют-11» базаланы кючлеб, кюнбатыш тёппеде немец байракъны тагъадыла. 1942-1943 джылланы къышында вермахт Минги тауну къабыргъаларындан къаушатылады, 1943 джылны 13-чю бла 17-чи февралында уа совет аскерчи альпинистле кюнбатыш эмда кюнчыгъыш тёппелерине чыгъб совет байракъланы тагъадыла.[10][11]
Сурат галерея
[тюзет | къайнакъны тюзет]-
Биринчи чыкъгъанланы джоллары. Балыкъ суу (Къызылкъол), Эммануэлни таласы эмда Ленцни къаялары -
«1829 джылда 8-чи июлдан 11-чиге дери кавалерияны генаралы Эммануэлни лагери» -
А. И. Куинджи. «Эльбрус» -
Минги тауну космосдан сураты
Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ Elbrus: Summary. Global Volcanism Program. Smithsonian Institution. Тинтилгенди: 25 февраль 2010.
- ↑ «Энтузиасты из Ставрополя едут очищать Эльбрус», travel.newsru.com
- ↑ «Веб-трансляция с вершины Эльбруса», webplanet.ru
- ↑ 4,0 4,1 Биринчи чыкъгъанны миллетлиги даулуду. Къабартылы (Чилар Хаширов) болгъанды деген версия да барды. Килар Хачиров къарачайлы болгъаныны юсюнден къарагъыз: Радде Г. И. Кавказский хребет // Живописная Россия. Т. 9. Кавказ, СПб., 1883. С. 142.
- ↑ 5,0 5,1 Мызыланы Исмаилни «Следы на Эльбрусе» деген китабында да (2000 джыл) къарачайлы джол кёргюзтюучюлеге къошулады
- ↑ Топокарта К-38-13. ГУГК СССР, 1984
- ↑ История восхождений на Эльбрус
- ↑ Восхождение на Эльбрус в 1829 году. Архивные материалы.
- ↑ БСЭ, Т. 30. 1978.
- ↑ Гора счастья 62 года тому назад
- ↑ Юрий Макунин. Война на Эльбрусе // Независимая газета, 14 февраля 2002
Джибериуле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Бусагъатдагъы бузланыу (орус.)
- Эльбрус бла Чегетдеги трассаланы схемалары (орус.)
- Чегет тауну къабыргъасындан Минги тауну вебкарамерадан суратлары (орус.)
- Дунияны таулары (орус.)
- «Станция EG 5300» — Минги тауну чатында базаны проекти (орус.)
- Elbrus at Global Volcanism Program (ингил.)
 Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Минги тау.
|
