Парламент

Парламент (ингил. parliament, фр. parlement, «parler» — «сёлеширге» деген сёзден) — баш келечилик органны эмда закон чыгъарыучу органны атыды. Бу магъанада термин Украинаны, Россияны, Таджикистанны, Туркменистанны конституцияларында сагъынылады. Дагъыда «парламент» сёз — баш закончыгъарыучу органны энчи аты кибик, Молдовада, Беларусда, Гюрджюде, Бельгияда, Къазакъстанда, Уллу Британияда, Грецияда, Италияда, Канадада, Румынияда дагъыда талай башха къраллада хайырланады.

Парламент келечилик органнга саналады, ол деген — халкъны келечисиди. Бу ышаны сайлау мадарындан келеди — бютеухалкъ сайлаула. Бусагъатдагъы къраллада асламысы бла парламентле законланы чыгъарырыун хакъына иедиле. Кёбюсюне толтуруучу органланы контролюн, аны къураудада орунлары барды (сёз ючюн правительствогъа ышанмауну вотумун чыгъарыу, неда президентни импичменти).

Парламентни тарихи

Британ парламентни мекямы (Вестминстер къала)

Халкъ келечиликни органлары бурунгу къралладада болгъандыла: Буруннгу Рим. Ол халкъ джыйылыу, тамадаланы кенгеши, Сенат (Буруннгу Рим), Рим форум, Комицияла, вече, къурултай эмда д. б. Орта ёмюрледе къауум-келечилик система джайылгъанды: парламентни ролюна ушаш ролну, тюрлю-тюрлю сослов къауумладан къуралгъан органла ойнагъандыла (Генерал штатла Францияда, Кортесле Испанияда, Земский собор Россияда д. б.

Бусагъатдагъы паламетаризмни джуртуна Ингилиз саналады, биринчи парламент ышанлы къурулуш Ингилизде XIII ёмюрде къуралгъанды, ол заманда Джерсиз Иоанн Эркиликлени уллу хартиясын къабыл этгенди. Бу документге кёре, патчах джангы налогланы патчах кенгеш къабыл этгинчи салыргъа эркинлиги болмагъанды. Уллу Британия — дунияда, парламент бютеу оноуну къолуна алгъан, биринчи къралды.

Аллында парламент власть, монарх бла джамагъатны ортасында, джумушакълатыучу, амортизатор функцияны тындыргъанды. Джамагъатны властда келечилигини формасы болуб тургъанды. Алай а акъыртын-акъыртын къралланы кёбюсюнде, экинчи дараджалы органдан, парламент баш кърал орган орнуна келгенди.

Эм къарт паралмантлеге Мэн айрымканны (Тинвальд) эмда Исландияны, (Альтинг) саналадыла, IX ёмюрде къуралгъан Тинвальд бютеу тарихи узунуна тохтаусуз ишлегенди, Альтинг а уа 1801-1845 джылланы официал халда ишлемегенди (алай а джашыртын джыйылыулары болуб тургъанды).

Парламентге сайлаула

Бусагъатдагъы демократия, парламенти эм азы бла бир палатасы халкъны ачыкъдан сайлауун излейди. Парламентге сайлаула халкъны кёлюню, халыны кёргюзеди, халкъны халы, къарамлары тюрлю-тюрлю политика партиялада джууаб табады. Сайлаула асламысында Пропорционал система бла (партияланы сайлайдыла), неда Мажоритар система (депутатланы сайлау округлада сайлайдыла) бла бардырыладыла. Сайлаула кёзюулю болуучандыла, кёбюсюне 4-5 джылда бир кере.

Парламнти къурамы

Парламентни члени депутат (тёбен палатада), эмда сенатор (огъары палатада) атны джюрютеди. Кёбюсюне парламентде 300-500 адам болады, алай а къралгъа кёре депутатланы саны он-онбешден, эки-юч минге дери чыгъаргъа болады.

Парламент бир неда эки палатадан къуралыучанды, эки палаталы парламентде бири огъары, бирида тёбен палата болуучандыла. Сёз ючюн, Уллу Британияда Парламентни огъары палатасы — Лордланы палатасы, тёбен — Общиналаны палатасыды, Россияда — Федерацияны Совети бла Кърал Дума, АБШ-да — Сенат эмда Келечилени палатасы, Германияда — Бундесрат бла Бундестаг. Кёбюсюне огъары палата тёбен палатадан айрылыб, демократия джорукъла бла сайланмайды.

Тёбен палата чыгъарылгъан оноула огъары палатада мюкюл этилирге керекдиле, огъары палата асламысы бла правительство джанлы болгъаны себебли бир бирледе тёбен палатаны правительствогъа къаршчы оноун къабыл этмей тохтайды, эки палатагъа юлешиуню магъанасы мындады.

Кёб палаталы пароламент Испанияда болгъанды.

Парламентни къурамында тюрлю-тюрлю сорууладан комитетле бла коммиссияла боладыла. Ала парламентни бу темагъа чыгъарлыкъ оноуларын хазырлайдыла.

Андан сора, парламентде фракцияла , эмда депутат къауумла къураладыла.

Дунияны къралларыны парламентлери

Уллу Британия — эки палаталы парламенти (Лорлданы палатасы бла Общиналаны палатасы)
Къытай — бир палаталы Халкъ келечилени бютеукъытай джыйылыуу
Россия — эки палаталы Федерал Джыйылыу: Федерацияны Совети бла Кърал Дума
АБШ — эки палаталы парламент Конгресс (Сенат эм Келечилени палатасы)
Украина — бир палаталы Баш Рада
Франция — эки палаталы парламент (Сенат эмда Миллет джыйылыу)
ФРГ — эки палаталы (Бундесрат бла Бундестаг) (къагъытха кёре къуру Бундестаг саналсада парламентге)

Халкъла арасы парламентле

Парламент магъанагъа келген талай халкъла арасы орган барды, кёбюсюне ала халкъла арасы организацияланы бёлеклери кибик ишлейдиле. Аллай органланы халкъ ачыкъдан сайларгъа болады, алай а асламысы миллет парламентлени келечилеринден къураладыла. Бютеухалкъ сайлаула Европа Бирликде, Андий кенгешге, Ара Американы Парламентине бардыладыла. Планлада Араб парламент бла Россия бла Беларусну Бирлигини Парламент ассамблеясы бардыла. Миллет келечиледен къуралгъан парламент ассамблеяла Европаны Советинде, НАТО-да, БКъБ-да бардыла. Женевада Парламентлеарасы Бирлик — дунияны парламентлерини ассоциациясы ишлейди.

Тарихде парламентле

Дагъыда къара

Джибериуле

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Парламент.

Бу статья, Википедияны къарачай-малкъар тилде бёлюмюню «иги статьяларыны» санына киреди.
Къошакъ информация табар ючюн, статьяны сюзюу бетине эмда иги статьяла айырылгъан бетге къарагъыз.